نجوای نور در گوش عقل:
آیا مرا درمی‌یابی؟
آیا می‌توانی روشنایی‌ام را بفهمی؟
آیا گوش دلِ تو روشنایی‌ام را می‌شنود؟
آیا چشم دلِ تو روشنایی‌ام را می‌بیند؟
«لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِهَا»
آیا عقل توان درک نور را دارد؟
نور از عقل می‌پرسد: آیا مرا می‌شناسی؟فهم نور، کار عقل است.
نجوای نور در گوش عقل، همان صحبت معلم با شاگرد است در ملک و در ملکوت!
نجوای نور در گوش عقل، همان گفت‌وگوی آرام و پیوسته‌ای‌ست که ازلی‌ست و ابدی؛
آنجا که معلم، نه در قالب واژه، بلکه با حضور نور خویش، در قلب شاگرد، او را به سوی شناخت می‌کشاند.
در ملک، این ندا به صورت پرسش‌هایی ساده بین معلم و شاگرد ردّ و بدل می‌شود.
اما در ملکوت، این پرسش‌ها به نغمه‌هایی نورانی بدل می‌شوند که عقل شاگرد را به ساحت شهود می‌خوانند؛ جایی که فهم، دیگر ابزار نیست، بلکه آینه‌ای‌ست برای تجلی نور.
این نجوای نور در گوش عقل است.
این گفت‌وگوی معلم و شاگرد در مرزهای ملک و ملکوت است.
نجوای نور در گوش عقل، همان گفت‌وگوی بی‌واسطه‌ی معلم است با شاگرد، در صحنه‌ی ملک و در خلوتگاه ملکوت. این نجوا، همیشه از جانب نور آغاز می‌شود؛ نوری که ازلی است و مأوا گرفته در «نور السموات و الارض»؛ همان که خداوند در قرآن آن را چنین توصیف می‌کند:
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ»
عقل، اگر چه مخلوق است و محدود، اما در ذات خود شوقی دارد به فهم این نور.
شوقی که از «میثاق» سرچشمه می‌گیرد، از آن لحظه‌ی نخستین که ارواح، آشنا شدند با ندای نور خود که: ألَسْتُ بِرَبِّكُمْ. و پاسخ دادند: قالوا بلى.
امام صادق علیه‌السلام فرمودند:
«إِنَّ اللهَ خَلَقَ العَقلَ، وَ هُوَ أَوَّلُ خَلقٍ خَلَقَهُ مِنْ الرُّوحَانِيِّينَ، عَنْ يَمِينِ الْعَرشِ…»
عقل، نخستین مخلوقِ نوری است، اما نه به معنای درکِ تمام حقیقت نور. بلکه تنها آینه‌ای‌ست که اگر پاک باشد، تابش نور را می‌فهمد و می‌پذیرد.
امام علی علیه‌السلام در خطبه‌ی نهج‌البلاغه، از چنین نوری سخن می‌گوید؛
نوری که در «صُدورِ الّذینَ أوتُوا العِلمَ» جای می‌گیرد.
آیا این نور را می‌توان دید؟
آیا عقل، این صدای لطیف را می‌شنود؟
پاسخ، در تطهیر است: إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ.
تنها صاحبان «لبّ» یعنی عقل ناب، آنچه را نور می‌گوید، می‌فهمند.
و چنین است که گفت‌وگوی نور و عقل، گفت‌وگوی دو آشناست؛
اما تنها وقتی عقل، از زنگار جدل و خواهش‌های نفسانی و تمناهای بی‌ارزش پاک شود،
آنگاه خواهد شنید که نوری در گوشش زمزمه می‌کند:
«أَفَلَا تُبْصِرُونَ؟!»
و چون نور، در گوش عقل نجوا می‌کند، آغاز گفت‌وگو نه از جانب عقل، بلکه از جانب نوری است که سرچشمه‌ی هر وجود است.
خداوند خود، نور را اصل قرار داده، و آیاتش را «بیّنات» خوانده؛
نشانه‌هایی روشن، نه برای همه، بلکه برای «قوم یوقنون»:
هَٰذَا بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ
این‌ها بینایی‌هایی است از جانب پروردگارتان،
پس هر کس که بینا شود، به سود خویش بینا شده است.
بینایی، در نگاه قرآن، امری ظاهری نیست.
چشم دل، همان عقل است که اگر در تاریکی غفلت تمناها نماند، نور را درمی‌یابد.
این نور، همان «نور الله» است که عقلِ پاک، آن را درک می‌کند.
عقل، اگر مشوب به هوای نفس نباشد، خود همچون مشکاتی است که «مصباح» در آن روشن است. خداوند در آیه‌ی نور می‌فرماید:
اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ ۖ
المِشكاةُ یعنی تقدیراتی که خانم فاطمة سلام الله علیها برای ما تقدیر میکند، و المِصباحُ یعنی نور نگاه اهل بیت علیهم السلام در دل این تقدیرات که در قلب اهل نور رویت میشود.
«في‏ بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُه‏ … رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ»
این نور، همان نور امام ع است که در خانه‌هایی (قلبهایی) تابیده می‌شود که خداوند اذن داده تا بلند مرتبه باشند.
پس عقل، آنگاه که از سرچشمه‌ی نور علم اهل بیت علیهم‌السلام بهره‌مند می‌شود، در روشنایی قرار می‌گیرد. وگرنه، اهل حسادت، اسیر هوای نفس درون خویش هستند.
و این‌جاست که نور، در گوش چنین قلب حسودی نجوا نمی‌کند. چراکه گوش عقل با سروصدای نفس حسود پر شده است.
اما اگر دل، صدق بورزد، آنگاه به وعده‌ی قرآن خواهد رسید:
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا
و هدایت، همواره با نور است؛ چنان‌که امام صادق علیه‌السلام فرمود:
«إنَّ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حُجَّتينِ: حُجَّةٌ ظاهِرَةٌ وَ هِيَ الأنبِياءُ وَ الأئِمَّةُ، وَ حُجَّةٌ باطِنَةٌ وَ هِيَ العُقولُ.»
خداوند بر مردم دو حجّت دارد:
یکی حجت ظاهری که پیامبران و امامان‌اند،
و دیگری حجت باطنی که عقل‌ها هستند.
آیا این دو حجت، از یکدیگر بی‌خبر هستند؟
آیا عقل، بی‌نور امام، راه خواهد برد؟
و آیا نور امام ع، بدون عقلِ آماده، در دل کسی جای خواهد گرفت؟
+ «معرفة الامام بالنورانیة»:
«أوَّلُ الدِّينِ مَعْرِفَتُهُ، وَ كَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِيقُ بِهِ،
وَ كَمَالُ التَّصْدِيقِ بِهِ تَوْحِيدُهُ، وَ كَمَالُ تَوْحِيدِهِ الإِخْلاصُ لَهُ…»
دین خدا میشه معرفت و شناخت معلم و اخذ علوم نورانی آل محمد ع از این ماخذ نورانی!
دین خدا، چیزی جز معرفت و شناخت معلم نیست؛ و آن معلم، کسی است که خدا او را برای تعلیم نور برگزیده است.
دین، نه فقط مجموعه‌ای از احکام است، بلکه نوری‌ست که از قلب معلم به قلب شاگرد می‌تابد؛
و این انتقال، تنها در سایه‌ی اخذ علوم نورانی از ماخذ نورانی آل محمد علیهم‌السلام ممکن می‌شود.
قرآن فرمود:
اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ… نُورٌ عَلَى نُورٍ ۗ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاءُ
و این نور، بر نوری دیگر سوار می‌شود؛ و خدا هر که را بخواهد به نور خویش هدایت می‌کند.
امام صادق علیه‌السلام در حدیثی بلند و راهگشا می‌فرمایند:
«نَحنُ النُّورُ الَّذِي أَنزَلَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ، وَنَحنُ أَهلُ الذِّكرِ…»
ما همان نوری هستیم که خداوند در کتابش از آن سخن گفت، و ما اهل ذکریم که مردم به ما مراجعه کنند اگر نمی‌دانند.
پس معرفت دین، یعنی شناخت اهل این نور.
و عقل، اگر بخواهد از تاریکی خودبینی و حسد بیرون بیاید، باید گوش جان به نجوای این نور بسپارد.
و یقین، که بالاترین درجات ایمان است، جز از راه نور حاصل نمی‌شود؛ نوری که تنها از چراغ ولایت می‌تابد و عقل آن را درک می کند.
ولی کدام عقل؟
عقلی که خویش را شاگرد بداند، و معلم را بشناسد.
عقلی که در برابر نور، سکوت کند و در آینه‌ی ولایت، خویش را ببیند.
آنجاست که دین، دیگر «دستور» نیست، بلکه «ارتباط» است؛
رشته‌ای از نور، که از قلب رسول، به دل مخلصان متصل است؛
و دین، چیزی نیست جز «شناخت معلم»، و «درک نورانیّت او».
***
عقلِ شنوا، دلِ بیدار
نخستین گام، آن است که عقل، از خوابِ غفلت برخیزد
و گوش دل را برای شنیدن نجوای نور آماده سازد.
این‌جا همان جایی‌ست که خداوند در قرآن می‌فرماید:
إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ
تنها صاحبان «لبّ»، یعنی عقل خالص‌شده، اهل تذکرند؛
آنان‌که حجاب‌های عادت، تعصب، و هوای نفس حسادت خویش را کنار زده‌اند.
در حدیث عقل و جهل آمده:
«أوَّلُ ما خَلَقَ اللهُ العَقلَ، قالَ له: أقبِلْ، فأقبَلَ، ثُمَّ قالَ له: أَدبِرْ، فأدبَرَ،
فقالَ: و عزَّتي ما خَلَقتُ خَلقاً أكرمَ علَيَّ مِنكَ، بِكَ آخذُ، وبِكَ أُعطي.»
این عقل، اگر فرمان‌بردار باشد، شایستگی دریافت نور را دارد.
نه هر عقلی، بلکه عقلی که در برابر ربّ، «اقبال» و «ادبار» کند؛ یعنی تسلیم باشد.
یعنی قلبی که نور و ظلمت خود را بفهمد و به این اوامر نورانی عامل باشد.
نور ایمان، سکوی بلندِ عقل است.
هنگامی که عقل، نور ابتدایی را دریافت کرد، وارد ساحت ایمان می‌شود.
ایمان، خود همان نوری است؛ چنان‌که قرآن فرمود:
فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِي أَنزَلْنَا
امام صادق علیه‌السلام این «نور» را چنین تفسیر می‌فرمایند:
«النّورُ الّذي أَنزَلناهُ: هو عليٌّ و الأئمةُ من وُلدهِ إلى يومِ القيامة.»
ایمان، یعنی پیوند عقل با نور امام ع.
اینجا عقل تنها نمی‌فهمد، بلکه دل نیز تصدیق می‌کند، و جان آرام می‌گیرد.
نور تقوا، پالایش عقل برای انوار بالاتر است.
هر چه حجاب‌ها و موانع درونی یعنی تمناها، درناژ شود و قلب پاک‌تر شود، تابش نور بیشتر می‌شود.
وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ
در واقع تقوا، دری است به سوی فهم‌های بالاتر.
در واقع، عقل حق را می‌شناسد و از باطل پرهیز می‌کند؛
و دل، آهسته‌آهسته، لطافت شنیدن «ندای نورانی در ملکوت» را پیدا می‌کند.
نور یقین، شفاف‌ترین آینه برای فهم علوم نورانی است.
در بالاترین درجات، عقل به نور یقین می‌رسد.
انگاری حجت‌ها زیاد شده‌اند و حجاب‌ها کنار رفته‌اند.
امام صادق علیه‌السلام فرمود:
«اليَقِينُ نُورٌ يقذِفُهُ اللّهُ فِي قَلْبِ مَن يَشَاءُ.»
و در قرآن آمده:
وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّىٰ يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ
یقین، نه پایانِ جست‌وجو، بلکه آغاز شهود است.
آنجا که عقل می‌بیند، نه با چشمِ سر، بلکه با چشمِ نور.
در این موقف، عقل دیگر تنها یک ابزار تحلیلی نیست،
بلکه یک آینه‌ی قدسی است که صاف و صیقلی شده،
لذا صورت نوری معلم را در خود منعکس می‌کند.
«احراز هویت تمثال نورانی معلم (فرشتۀ مهربان) در ملکوت قلب»
و این همان لحظه‌ای است که نور معلم به نور عقل، علم را عنایت میکند.
و عقل، بی‌درنگ از معلم خویش تشکر میکند و به این نور بصیرت اخذ شده عمل میکند.
***
حسد، مانع درک نور در عقل!
هوای نفس (حسد):
تنها حجابی که عقل را از شنیدن ندای نور بازمی‌دارد، هوس است، حسد است، یعنی گرایش به خواسته‌های پست نفسانی، یعنی رو کردن به تمناها که میشه پشت کردن به نور.
قرآن بارها نسبت به این خطر جدی هشدار می‌دهد:
أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَـٰهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَىٰ عِلْمٍ
آیا کسی را دیدی که خدای خود را هوس خود قرار داده؟ و خدا او را ـ با اینکه می‌دانست ـ گمراه کرد.
چه بسیار عقل‌هایی که اسیر هوای نفس خویش‌اند؛ نه آزاد برای درک نور، بلکه در بندِ هوایی که حکم رانده و نور را خاموش کرده است.
ریشۀ کبر و خودبینی نیز حسد است، یعنی نارضایتی نسبت به تقدیرات!
نور، تنها بر دل‌هایی می‌تابد که فروتن باشند.
قرآن فرمود:
سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ
خداوند کسانی را که تکبر بورزند، از آیات خود دور می‌سازد؛ آیات، همان انوارند.
عقل متکبر، آینه‌ای‌ست کدر؛ نه نور می‌گیرد، نه بازتاب می‌دهد.
ریشۀ غفلت و سرگرمی به دنیا نیز حسد است.
بی‌خبری و فراموشی، از موانع درک نور است.
عقلی که مدام در شلوغی‌های بیرون غرق است، نجوا را نمی‌شنود.
قرآن می‌فرماید:
وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ
مثل آن‌ها نباشید که خدا را فراموش کردند، پس خدا هم آنان را به فراموشیِ خودشان مبتلا کرد.
امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند:
«النّاسُ نيامٌ فإذا ماتوا انتَبَهوا.»
مردم در خواب‌اند، و چون بمیرند بیدار می‌شوند.
و آن خواب، همان غفلت است؛ حجاب بر چشم عقل.
و اما برخی دل‌ها، حقیقت را می‌شناسند، اما جرأت باور و پیروی ندارند.
قرآن از این دسته با حسرت یاد می‌کند:
وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ
انکار کردند، در حالی‌که در دل یقین داشتند.
امام حسین علیه‌السلام در دعای عرفه می‌فرمایند:
«ماذا وَجَدَ مَن فقَدَكَ، ومَنِ الّذي فقَدَ مَن وجَدَك؟»
چه دارد آن‌که تو را ندارد، و چه کم دارد آن‌که تو را یافته؟
دل‌هایی که به هر دلیلی از نور فاصله می‌گیرند، در واقع عقل خود را خاموش کرده‌اند.
قطع رابطه با منبع نور اشتباه مرگبار است.
مهم‌ترین شرط دریافت نور، این است که انسان به منبع نور متصل باشد؛ یعنی به امام زمان خود.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
«مَن عَرَفَنا فَقَد عَرَفَ الله، وَمَن جَهِلَنا فَقَد جَهِلَ الله.»
و امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند:
«إنَّما يُعرَفُ اللهُ وَ يُعبَدُ بِنا.»
اگر عقل، از ولایت جدا شود، نور ندارد؛ حتی اگر استدلال‌های دقیق داشته باشد.
شناخت موانع عقل برای شنیدن نجوای نور بسیار مهم هستند.
تا عقل صیقل نخورد، تا عقل، حسدش را درناژ نکن، حقیقت را نمی‌بیند.
و اگر این آینه دل صیقل یافت، آن‌گاه بازتابی خواهد شد از نوری که می‌گوید:
«السلام علیّ یوم ولدت و یوم اموت و یوم ابعث حیّا».