از نَفْسِ حسود تا نَفْسِ‏ نفیس! قلبِ گران‌قیمت! از ظلمت خود تا نور خدا! إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ … فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ!

+ «معرفة النفس» – «معرفة الله»
قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ:
أَعْرَفُكُمْ بِنَفْسِهِ أَعْرَفُكُمْ بِرَبِّهِ.
هرکس خود را بهتر بشناسد، پروردگارش را بهتر می‌شناسد.
من عرف نفسه فقد عرف ربّه.
شناخت خدا از طریق شناخت نفس ممکن است.
أنّ بعض أزواج النبيّ صلّى اللّه عليه و آله سألته:
متى يعرف الإنسان ربّه فقال: «إذا عرف نفسه».
یکی از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) از ایشان پرسید:
“انسان چه زمانی پروردگار خود را می‌شناسد؟”
پیامبر فرمودند:
“هنگامی که خود را بشناسد.”
این حدیث شریف، یکی از عمیق‌ترین و بنیادی‌ترین آموزه‌های اسلامی و عرفانی را بیان می‌کند.
جمله “من عرف نفسه فقد عرف ربه” (هر که خود را شناخت، پروردگار خود را شناخت) که از احادیث مشهور است، ریشه در همین مفهوم دارد.
این پاسخ پیامبر اکرم (ص) نشان‌دهندهٔ ارتباط ناگسستنی معرفت نفس با معرفت پروردگار است.
به این معنی که:
انسان‌شناسی مقدمه خداشناسی است:
برای شناخت خالق هستی، ابتدا باید به آفرینش درون خودمان، پیچیدگی‌ها، توانایی‌ها، ضعف‌ها و نیازهایمان پی ببریم.
آیات الهی در وجود انسان:
وجود انسان، به تنهایی، پر از نشانه‌ها و آیات الهی است.
نظم، حکمت، قدرت و علم بی‌کران خداوند در خلقت انسان متجلی است.
هرچه بیشتر به خودمان، روح و جسممان، و چگونگی کارکرد آن دقت کنیم، بیشتر به عظمت آفریدگار پی می‌بریم.
خداشناسی درونی:
شناخت حقیقی خداوند، تنها با خواندن کتاب‌ها و شنیدن سخنرانی‌ها به دست نمی‌آید (علم آفلاین)، بلکه نیازمند یک تجربه درونی و شناخت عمیق از ماهیت خود و ارتباط آن با هستی است (علم آنلاین).
تهذیب نفس و خداشناسی:
هنگامی که انسان به شناخت درونی از نفس خود می‌رسد و آن را تهذیب می‌کند، حجاب‌ حسادت کنار می‌رود و راه برای شناخت حقیقی کلام نورانی خداوند هموارتر می‌شود.
در نهایت، این حدیث تأکید می‌کند که سفر به سوی شناخت پروردگار، از سفر به درون خویش آغاز می‌شود.
…
شناخت خدا از مسیر شناخت نفس
سُئِلَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ:
بِمَا عَرَفْتَ رَبَّكَ؟
قَالَ:
بِمَا عَرَّفَنِي نَفْسَهُ.
این جمله کوتاه، دریایی از معرفت است!
امام نمی‌فرماید «من خدا را از طریق تلاش خودم شناختم»؛
بلکه می‌فرماید:
خدا، خودش را از راه شناخت نفس به من شناساند.
در این نگاه، نفس انسان یک آینه الهی است.
اگر این آینه از غبار حسد و غفلت پاک شود، تجلی‌گاه نور خدا می‌شود.
…
نفس، راهی از خود به خدا
اگر خداوند فرمود:
وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها. فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها (شمس: ۷-۸)
یعنی در همین نفس، الهام‌گری الهی هست.
اگر بفهمی که «من چرا به سمت بدی میل دارم» و این میل را اصلاح کنی، همان «تقوا» شکوفا می‌شود.
اگر بفهمی که «من چرا از نور می‌ترسم؟ چرا به خوبی حسادت دارم؟»
و با نور ولایت آن را درمان کنی، آن‌وقت خدا را می‌شناسی.
…
نفس، پلی است از ظلمت خود تا نور خدا
از نَفْسِ حسود تا نَفْسِ‏ نفیس!
قلبِ گران‌قیمت!
از ظلمت خود تا نور خدا!
از خود تا خدا!
إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ … فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ!
یعنی اگر نفسِ حسود، با نگاه اصلاح‌گر و نور ولایت، مقتول شود (یعنی درناژ شود، باطل و خلع سلاح شود)،
درست در همان جا، نفسِ نفیس متولد می‌شود…
همان نفسی که خدا درباره‌اش می‌فرماید:
يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، ارْجِعِي إِلى‏ رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً. (فجر: ۲۷-۲۸)