فَهَذَا شَرْحُ جَمِيعِ الْخَمْسَةِ الْأَمْثَالِ الَّتِي ذَكَرَهَا الصَّادِقُ ع
أَنَّهَا تَجْمَعُ الْمَنْزِلَةَ بَيْنَ الْمَنْزِلَتَيْنِ وَ هُمَا الْجَبْرُ وَ التَّفْوِيضُ
فَإِذَا اجْتَمَعَ فِي الْإِنْسَانِ كَمَالُ هَذِهِ الْخَمْسَةِ الْأَمْثَالِ
وَجَبَ عَلَيْهِ الْعَمَلُ كَمَلًا لِمَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ وَ رَسُولُهُ
وَ إِذَا نَقَصَ الْعَبْدُ مِنْهَا خَلَّةً كَانَ الْعَمَلُ عَنْهَا مَطْرُوحاً بِحَسَبِ ذَلِكَ.

فَأَمَّا شَوَاهِدُ الْقُرْآنِ عَلَى الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَى
بِالاسْتِطَاعَةِ الَّتِي تَجْمَعُ الْقَوْلَ بَيْنَ الْقَوْلَيْنِ فَكَثِيرَةٌ
وَ مِنْ ذَلِكَ قَوْلُهُ‏
لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصَّابِرِينَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ‏
وَ قَالَ‏
سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ‏
وَ قَالَ‏
الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ‏
وَ قَالَ فِي الْفِتَنِ الَّتِي مَعْنَاهَا الِاخْتِبَارُ
وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمانَ‏ الْآيَةَ
وَ قَالَ فِي قِصَّةِ مُوسَى ع‏
فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُ‏
وَ قَوْلُ مُوسَى‏
إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ‏ أَيْ اخْتِبَارُكَ
فَهَذِهِ الْآيَاتُ يُقَاسُ بَعْضُهَا بِبَعْضٍ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهَا لِبَعْضِ

وَ أَمَّا آيَاتُ الْبَلْوَى بِمَعْنَى الِاخْتِبَارِ
قَوْلُهُ‏ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ‏
وَ قَوْلُهُ‏
ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ‏
وَ قَوْلُهُ‏
إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ
وَ قَوْلُهُ‏
خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا
وَ قَوْلُهُ‏
وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ‏
وَ قَوْلُهُ‏
وَ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لكِنْ لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ‏
وَ كُلُّ مَا فِي الْقُرْآنِ مِنْ بَلْوَى هَذِهِ الْآيَاتِ الَّتِي شَرَحَ أَوَّلَهَا فَهِيَ اخْتِبَارٌ
وَ أَمْثَالُهَا فِي الْقُرْآنِ كَثِيرَةٌ
فَهِيَ إِثْبَاتُ الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَى
إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ يَخْلُقِ الْخَلْقَ عَبَثاً
وَ لَا أَهْمَلَهُمْ سُدًى
وَ لَا أَظْهَرَ حِكْمَتَهُ لَعِباً
وَ بِذَلِكَ أَخْبَرَ فِي قَوْلِهِ‏
أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً

فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ
فَلَمْ يَعْلَمِ اللَّهُ مَا يَكُونُ مِنَ الْعِبَادِ حَتَّى‏ اخْتَبَرَهُمْ
قُلْنَا بَلَى قَدْ عَلِمَ مَا يَكُونُ مِنْهُمْ قَبْلَ كَوْنِهِ
وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ‏
وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ‏
وَ إِنَّمَا اخْتَبَرَهُمْ لِيُعَلِّمَهُمْ عَدْلَهُ
وَ لَا يُعَذِّبَهُمْ إِلَّا بِحُجَّةٍ بَعْدَ الْفِعْلِ
وَ قَدْ أَخْبَرَ بِقَوْلِهِ‏
وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا
وَ قَوْلِهِ‏
وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا
وَ قَوْلِهِ‏
رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ‏
فَالاخْتِبَارُ مِنَ اللَّهِ بِالاسْتِطَاعَةِ الَّتِي مَلَّكَهَا عَبْدَهُ
وَ هُوَ الْقَوْلُ بَيْنَ الْجَبْرِ وَ التَّفْوِيضِ
وَ بِهَذَا نَطَقَ الْقُرْآنُ وَ جَرَتِ الْأَخْبَارُ عَنِ الْأَئِمَّةِ مِنْ آلِ الرَّسُولِ ص

فَإِنْ قَالُوا
مَا الْحُجَّةُ فِي قَوْلِ اللَّهِ
يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ
وَ مَا أَشْبَهَهَا
قِيلَ
مَجَازُ هَذِهِ الْآيَاتِ كُلِّهَا عَلَى مَعْنَيَيْنِ
أَمَّا أَحَدُهُمَا
فَإِخْبَارٌ عَنْ قُدْرَتِهِ
أَيْ إِنَّهُ قَادِرٌ عَلَى هِدَايَةِ مَنْ يَشَاءُ وَ ضَلَالِ مَنْ يَشَاءُ
وَ إِذَا أَجْبَرَهُمْ بِقُدْرَتِهِ عَلَى أَحَدِهِمَا لَمْ يَجِبْ لَهُمْ ثَوَابٌ وَ لَا عَلَيْهِمْ عِقَابٌ عَلَى نَحْوِ مَا شَرَحْنَا فِي الْكِتَابِ
وَ الْمَعْنَى الْآخَرُ
أَنَّ الْهِدَايَةَ مِنْهُ تَعْرِيفُهُ
كَقَوْلِهِ‏
وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ‏ أَيْ عَرَّفْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى‏ عَلَى الْهُدى‏
فَلَوْ أَجْبَرَهُمْ عَلَى الْهُدَى لَمْ يَقْدِرُوا أَنْ يَضِلُّوا

وَ لَيْسَ كُلَّمَا وَرَدَتْ آيَةٌ مُشْتَبِهَةٌ كَانَتِ الْآيَةُ حُجَّةً عَلَى مُحْكَمِ الْآيَاتِ اللَّوَاتِي أُمِرْنَا بِالْأَخْذِ بِهَا
مِنْ ذَلِكَ قَوْلُهُ‏
مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ
فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ
ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَ ما يَعْلَمُ‏ الْآيَةَ
وَ قَالَ‏
فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ‏ أَيْ أَحْكَمَهُ وَ أَشْرَحَهُ
أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ‏

وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ إِلَى الْقَوْلِ وَ الْعَمَلِ لِمَا يُحِبُّ وَ يَرْضَى
وَ جَنَّبَنَا وَ إِيَّاكُمْ مَعَاصِيَهُ بِمَنِّهِ وَ فَضْلِهِ
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ كَثِيراً كَمَا هُوَ أَهْلُهُ
وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ
وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ‏.

اين است شرح تمام آن پنج مثالى كه امام صادق عليه السّلام آنها را جامع مقام بين دو مقام جبر و تفويض ياد كرده
و چون اين پنج مثال (يا عامل) به كمال در آدمى گرد آمد
كردار كامل به آنچه خداى عزّ و جلّ و پيامبرش فرمان داده‌‏اند بر او واجب آيد.
و اگر يكى از اين خصوصيّات (و عوامل) كاسته شود به همان اندازه كردار از او ساقط است.

امّا شواهد قرآنى بر (عقيده) امتحان و آزمون به وسيله استطاعت (و توان) كه جامع بين دو عقيده ديگر است بسيار و از آن جمله است گفته خداوند كه:

وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصَّابِرِينَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ‏
و همه گونه شما را مى‌‏آزماييم تا از ميانتان مجاهدان و صابران را معلوم بداريم و احوالتان را بشناسانيم.»
و فرمود:
سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ
محققا آنها را از آنجا كه ندانند غافلگير كنيم.
و فرمود:
الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ‏
آيا مردم چنين پنداشتند كه به صرف اين كه گفتند ما ايمان آورده‏‌ايم رهاشان كنند و بر اين دعوى هيچ امتحانشان نكنند؟»

و در مورد فتنه كه همان معنى آزمون را دارد فرمود:
وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمانَ‏ … الآية
و همانا سليمان را آزموديم … تا پايان آيه.
و در داستان موسى عليه السّلام فرمود:
فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُ‏
به راستى كه ما پس از (غيبت) تو قومت را آزموديم و سامرى گمراهشان كرد.و گفته موسى كه:
إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ‏
اين نيست مگر «فتنه تو» يعنى آزمايش تو.
اين آيات است كه با يك ديگر سنجيده شوند و گواه يك ديگر باشند.

امّا آياتى كه «بلوى» به معنى آزمون در آنها آمده عبارتند از:
فرموده او:
لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ 
تا شما را به آنچه (از احكام كه در كتاب خود) فرستاده بيازمايد.
و فرموده او:
ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ‏
سپس (از پيشرفت و غلبه) شما را بازداشت تا بيازمايدتان.
و فرموده او:
إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ
ما آنان را آزموديم چنان كه صاحبان آن بوستان را آزموديم.
و فرموده او:
خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا
مرگ و زندگى را آفريد كه شما را بيازمايد تا كدام نيكوكارتريد.
و فرموده او:
وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ‏
و آنگاه كه ابراهيم را پروردگارش به كلماتى آزمود.
و فرموده او:
وَ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لكِنْ لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ‏
و اگر خدا مى‌‏خواست خود از كافران انتقام مى‌‏كشيد (و همه را بى‌‏زحمت جنگيدن شما هلاك مى‌‏كرد) ولى (چنين كرد) تا بعضى از شما را به بعضى ديگر بيازمايد.

و هر چه در قرآن به لفظ «بلوى» آمده كه شرحش در آغاز داده شد همه به معنى آزمايش و امثال آن در قرآن بسيار است. و اينها اثبات آزمايش و «بلوى» است.
به واقع خداى عزّ و جلّ مردم را بيهوده نيافريده
و آنها را سر خود رها نكرده
و حكمت خود را بازيچه نشان نداده
و اين حقيقت را بدين گفته خود بيان فرموده كه:
أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً
آيا چنين پنداشتيد كه شما را بيهوده آفريديم؟

پس اگر كسى بگويد:
مگر خدا سرنوشت بندگان را نمى‏‌داند كه آنها را آزمايش مى‏‌كند؟
گوييم:
چرا حتى پيش از آنكه كارى كنند مى‏‌داند چه خواهند كرد
و اين بيان اوست كه فرمايد:
وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ‏
اگر بازگردانده مى‏‌شدند، بى‌‏شك به همانچه از آن نهى شده بودند، برمى‌‏گشتند.
امّا به راستى، آنها را بيازمايد تا عدل خود را بدانها بنماياند،
و آنان را جز با حجّت و پس از كار (بدى) كه كنند عذاب نفرمايد
و از اين معنى چنين خبر داده است كه:
وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا
و اگر آنان را پيش از آن (آيات بيّنات) به عذابى نابود مى‌‏ساختيم بى‌‏شك مى‏‌گفتند كه پروردگارا چرا پيامبرى به سوى ما نفرستادى؟
و فرموده اوست:
وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا
و ما عذابى در كار نمى‏‌آوريم مگر آنكه پيش از آن پيامبرى برانگيخته باشيم.
و فرموده اوست:
رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ‏
پيامبرانى را (فرستاد) كه مژده دهندگان و بيم دهندگانند.
پس آزمايش به وسيله توانى است كه خدا به بنده خود داده است
و اين است اعتقاد به (حالتى) ميان جبر و تفويض.
و قرآن به همين گوياست
و اخبار رسيده از امامان كه از خاندان پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله هستند بر همين جارى است.

پس اگر گويند:
دليل اين گفته خدا و امثال آن چيست كه:
يَهْدِي مَنْ يَشاءُ و يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ 
هر كه را خواهد هدايت كند و هر كه را خواهد گمراه سازد.
(به پاسخ چنين) گفته شود:

روند تمام اين آيات بر دو معنى است:
يكى اين كه به قصد آگاه ساختن از قدرت اوست،
يعنى‏ به راستى، او بر هدايت هر كه خواهد و گمراه كردن هر كه خواهد تواناست
و هر گاه به قدرت خود مردم را به يكى از اين دو راه مجبور سازد،
چنان كه در اين نامه شرح داديم، پاداش كيفرى برايشان واجب نيايد،
و معنى ديگر اين كه
مقصود از هدايت، آشنا ساختن (به راه حقّ) است،
چون گفته او (كه فرمود):
وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ‏
و امّا ثمود را هدايت كرديم، يعنى (راه حق را) به آنها نشان داديم‏
فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى‏ عَلَى الْهُدى‏
و خود كورى را بر رهيابى برگزيدند،
و اگر آنها را بر رهيابى مجبور كرده بوديم نمى‏‌توانستند گمراه شوند.

و چنين نيست كه اگر آيه متشابه (و مبهمى) بيايد اين آيه دليلى بر (خلاف) آيات استوار (و محكمى) گردد كه ما مأمور به اجراى آنها هستيم
و از اينجاست كه (خداوند) فرمايد:
مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَ ما يَعْلَمُ‏ … الآية
بخشى از آن محكمات است كه اساس كتاب است،
و بخش ديگر متشابهات (و احتمالا برای خوانندگان مبهم)
امّا كج‌دلان براى فتنه‌‏جويى و در طلب تأويل، پيگر متشابهات مى‌‏شوند،
حال آنكه تأويل آن را جز خدا و راسخان در علم كسى نداند … تا پايان آيه.

خداوند ما و شما را توفيق گفتار و كردار بدان چه دوست دارد و خشنود است ارزانى فرمايد
و ما و شما را به منّت نهادن و فضل خويش از نافرمانيهايش دور دارد.
و سپاس بسيار خداى را، چنان سپاسى كه شايسته اوست
و صلّى اللَّه على محمد و آله الطيّبين و حسبنا اللَّه و نعم الوكيل.
(خداوند بر محمد و خاندان پاك نهاد او درود فرستد و خدا ما را بس كه بهترين وكيل است)