معلم سوء و منادی تمنا: آتش‌افروزِ حسد و تاریکی ضلالت! وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ‏ وَ لَأُمَنِّيَنَّهُمْ!

امام علی علیه السلام:
عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ:
…
الضَّلَالَةُ عَلَى وُجُوهٍ
ضلالت دارای اقسام و وجوه گوناگونی است:
…
فَمِنْهُ مَحْمُودٌ
برخی از آن ستوده و پسندیده است،
وَ مِنْهُ مَذْمُومٌ
و برخی ناپسند و مذموم است،
وَ مِنْهُ مَا لَيْسَ بِمَحْمُودٍ وَ لَا مَذْمُومٍ
و برخی نه پسندیده است و نه ناپسند،
وَ مِنْهُ ضَلَالُ النِّسْيَانِ
و برخی ضلالت از نوع فراموشی است.
…
فَأَمَّا الضَّلَالُ الْمَحْمُودُ
اما ضلالتِ پسندیده،
وَ هُوَ الْمَنْسُوبُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى
كَقَوْلِهِ‏
يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشاءُ
هُوَ ضَلَالُهُمْ عَنْ طَرِيقِ الْجَنَّةِ بِفِعْلِهِمْ
آن، همان ضلالتی است که به خداوند متعال نسبت داده شده،
مانند فرموده او:
«اللَّهُ گمراه می‌کند هرکه را بخواهد.»
این، گمراه کردن آن‌ها از راه بهشت است بر اثر کارهای خودشان.
…
وَ الْمَذْمُومُ
و اما ضلالتِ ناپسند،
هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى‏
وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُ‏
وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدى‏
وَ مِثْلُ ذَلِكَ كَثِيرٌ
همان است که در این آیه آمده:
«سامری آنان را گمراه ساخت»
«فرعون قوم خود را گمراه کرد و هدایت نکرد»
و آیات بسیاری همانند این.
…
وَ أَمَّا الضَّلَالُ الْمَنْسُوبُ إِلَى الْأَصْنَامِ
و اما ضلالتی که به بت‌ها نسبت داده شده،
فَقَوْلُهُ فِي قِصَّةِ إِبْرَاهِيمَ‏
وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ‏ الْآيَةَ
در گفتۀ خدا در ماجرای ابراهیم علیه‌السلام آمده است:
«مرا و فرزندانم را از پرستش بت‌ها دور بدار، پروردگارا، آنان بسیاری از مردم را گمراه کردند.»
وَ الْأَصْنَامُ لَا يُضْلِلْنَ أَحَداً عَلَى الْحَقِيقَةِ
إِنَّمَا ضَلَّ النَّاسُ بِهَا وَ كَفَرُوا حِينَ عَبَدُوهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ
و حال آن‌که بت‌ها به حقیقت کسی را گمراه نمی‌کنند،
بلکه مردم به‌سبب آن‌ها گمراه شدند و هنگامی که آن‌ها را به‌جای خدا پرستیدند، کافر شدند.
…
وَ أَمَّا الضَّلَالُ الَّذِي هُوَ النِّسْيَانُ
و اما ضلالتی که همان فراموشی است،
فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى‏
أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَكِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْرى‏
در گفتۀ خدا آمده:
«اگر یکی از آن دو (زن شاهد) فراموش کند، دیگری او را به یاد آورد.»
…
وَ قَدْ ذَكَرَ اللَّهُ تَعَالَى الضَّلَالَ فِي مَوَاضِعَ مِنْ كِتَابِهِ
و خداوند متعال «ضلالت» را در مواضعی از کتاب خود ذکر کرده است.
فَمِنْهُمْ مَا نَسَبَهُ إِلَى نَبِيِّهِ عَلَى ظَاهِرِ اللَّفْظِ كَقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ‏
از جمله، ضلالتی که ظاهراً به پیامبرش نسبت داده، مانند فرموده‌اش:
وَ وَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدى‏
«و تو را گمراه یافت، پس هدایت کرد.»
مَعْنَاهُ وَجَدْنَاكَ فِي قَوْمٍ لَا يَعْرِفُونَ نُبُوَّتَكَ فَهَدَيْنَاهُمْ بِكَ
یعنی: ما تو را در میان قومی یافتیم که نبوت تو را نمی‌شناختند،
پس آنان را به واسطۀ تو هدایت کردیم.
…
وَ أَمَّا الضَّلَالُ الْمَنْسُوبُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى الَّذِي هُوَ ضِدُّ الْهُدَى
و اما ضلالتی که به خداوند نسبت داده شده و ضد هدایت است،
وَ الْهُدَى هُوَ الْبَيَانُ
و هدایت، همان بیان و روشنگری است؛
وَ هُوَ مَعْنَى قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ‏
و این است معنای گفتۀ او:
أَ وَ لَمْ يَهْدِ لَهُمْ‏
«آیا برای آنان روشن نساخته‌ایم؟»
مَعْنَاهُ أَ وَ لَمْ أُبَيِّنْ لَهُمْ
یعنی: آیا بیان نکرده‌ایم؟
مِثْلُ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ‏
مانند فرموده او:
فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى‏ عَلَى الْهُدى‏
«آنان را هدایت کردیم، اما نابینایی را بر هدایت ترجیح دادند.»
أَيْ بَيَّنَّا لَهُمْ
یعنی: برای آنان بیان کردیم.
وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى‏
و نیز فرموده‌اش:
وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ ما يَتَّقُونَ‏
«و خداوند قومی را پس از آنکه هدایتشان کرده، گمراه نمی‌سازد مگر آنکه آنچه باید از آن بپرهیزند برایشان بیان کند.»
…
وَ أَمَّا مَعْنَى الْهُدَى
و اما معنای هدایت،
فَقَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ‏
فرمودۀ اوست:
إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ
«تو فقط بیم‌دهنده‌ای، و برای هر قومی هدایتگری هست.»
وَ مَعْنَى‏ الْهَادِي الْمُبَيِّنُ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ
و «هادی»، همان کسی است که روشنگرِ آن چیزی است که منذر از سوی خداوند آورده است.
…
وَ قَدِ احْتَجَّ قَوْمٌ مِنَ الْمُنَافِقِينَ عَلَى اللَّهِ‏
گروهی از منافقان، بر خداوند خرده گرفتند و گفتند:
إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها
«خدا شرم نمی‌کند که مثلی بزند، خواه پشه‌ای باشد یا بزرگ‌تر از آن.»
وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا أَنْزَلَ عَلَى نَبِيِّهِ‏ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ
ماجرا چنین بود که چون خداوند فرمود:
«و برای هر قومی هدایتگری است»،
قَالَ طَائِفَةٌ مِنَ الْمُنَافِقِينَ‏
گروهی از منافقان گفتند:
ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً
«خدا از این مَثَل چه می‌خواهد؟»
و گفتند:
«او با آن بسیاری را گمراه می‌سازد.»
فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِقَوْلِهِ‏
پس خداوند در پاسخشان فرمود:
إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها إِلَى قَوْلِهِ‏
يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ‏
«خدا شرم نمی‌کند که مثلی بزند، خواه پشه‌ای باشد یا بزرگ‌تر.
با آن بسیاری را گمراه می‌سازد و بسیاری را هدایت می‌کند.
و جز فاسقان را با آن گمراه نمی‌کند.»
…
فَهَذَا مَعْنَى الضَّلَالِ الْمَنْسُوبِ إِلَيْهِ تَعَالَى
پس این است معنای ضلالتی که به خداوند نسبت داده شده:
لِأَنَّهُ أَقَامَ لَهُمُ الْإِمَامَ الْهَادِيَ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ
زیرا او امامِ هادی را که تفسیرکنندۀ پیام آورده شده از سوی منذر است، برای آنان برپا داشت،
فَخَالَفُوهُ وَ صَرَفُوا عَنْهُ بَعْدَ أَنْ أَقَرُّوا بِفَرْضِ طَاعَتِهِ
اما آنان با او مخالفت کردند و از او روی گرداندند با اینکه به لزوم پیروی از او اقرار کرده بودند.
وَ لَمَّا بَيَّنَ لَهُمْ مَا يَأْخُذُونَ وَ مَا يَذَرُونَ
فَخَالَفُوهُ ضَلُّوا هَذَا مَعَ عِلْمِهِمْ بِمَا قَالَهُ النَّبِيُّ ص
و چون خداوند برایشان بیان کرد که چه چیز را باید برگیرند و چه چیز را ترک گویند،
ولی آنان مخالفت کردند، گمراه شدند،
با اینکه می‌دانستند پیامبر چه گفته است.
…
وَ هُوَ قَوْلُهُ
لَا تُصَلُّوا عَلَيَّ صَلَاةً مَبْتُورَةً إِذَا صَلَّيْتُمْ عَلَيَّ
بَلْ صَلُّوا عَلَى أَهْلِ بَيْتِي وَ لَا تَقْطَعُوهُمْ مِنِّي
فَإِنَّ كُلَّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ مُنْقَطِعٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا سَبَبِي وَ نَسَبِي
و این همان است که فرمود:
«بر من درود نفرستید درودی بُریده.
بلکه بر اهل بیتم نیز درود بفرستید و آنان را از من جدا نکنید،
زیرا هر خویشی و نسبی در روز قیامت قطع خواهد شد، جز خویشی و نسب من.»
…
وَ لَمَّا خَالَفُوا اللَّهَ تَعَالَى ضَلُّوا فَأَضَلُّوا
و چون با خداوند مخالفت کردند، گمراه شدند و دیگران را نیز گمراه ساختند.
فَحَذَّرَ اللَّهُ تَعَالَى الْأُمَّةَ مِنِ اتِّبَاعِهِمْ
فَقَالَ سُبْحَانَهُ‏
پس خداوند امت را از پیروی ایشان بر حذر داشت و فرمود:
  وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِيلِ‏
«و از هواهای قومی که پیش‌تر گمراه شدند و بسیاری را گمراه ساختند و از راه راست منحرف گشتند پیروی مکنید.»
وَ السَّبِيلُ هَاهُنَا الْوَصِيُّ
و راه (السبیل) در اینجا، همان وصی است.
وَ قَالَ سُبْحَانَهُ‏
و نیز فرمود:
وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ‏ الْآيَةَ
«و از راه‌های (گوناگون) پیروی نکنید که شما را از راه او پراکنده سازد. این است آنچه شما را بدان سفارش کرده است.»
فَخَالَفُوا مَا وَصَّاهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ
اما آنان آنچه را خداوند بدان‌ها سفارش کرده بود، مخالفت کردند
وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ
و از هواهای نفس خود پیروی نمودند؛
فَحَرَّفُوا دِينَ اللَّهِ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ وَ شَرَائِعَهُ
پس تحریف کردند دین خدا را ـ که عظمت او والا و جلیل است ـ
و شریعت‌های او را دگرگون ساختند،
وَ بَدَّلُوا فَرَائِضَهُ وَ أَحْكَامَهُ وَ جَمِيعَ مَا أُمِرُوا بِهِ
و واجبات و احکام الهی و هر آن‌چه را مأمور به انجام آن بودند، تغییر دادند؛
كَمَا عَدَلُوا عَمَّنْ أُمِرُوا بِطَاعَتِهِ
چنان‌که از کسی که مأمور به اطاعتش بودند نیز عدول کردند،
وَ أَخَذَ عَلَيْهِمُ الْعَهْدَ بِمُوَالاتِهِ
و با آنکه خداوند از ایشان پیمان دوستی و پیروی از او را گرفته بود، به راهی دیگر رفتند.
وَ اضْطَرَّهُمْ ذَلِكَ إِلَى اسْتِعْمَالِ الرَّأْيِ وَ الْقِيَاسِ
فَزَادَهُمْ ذَلِكَ حَيْرَةً وَ الْتِبَاساً
و همین انحراف، آنان را ناگزیر کرد تا به رأی و قیاس پناه برند؛
و این تکیه بر رأی شخصی، حیرتی افزون‌تر و سرگردانی بیشتر برایشان پدید آورد.
…
وَ مِنْهُ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ‏
و از جمله نشانه‌های این گم‌راهی، فرموده خداوند سبحان است که:
وَ لِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْكافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشاءُ
«و تا آن‌که کسانی که در دل‌هایشان بیماری است و نیز کافران بگویند:
“خدا از این مثل چه قصدی دارد؟”
آری، این‌گونه خدا هر که را بخواهد گمراه می‌سازد»
فَكَأَنَّ تَرْكَهُمُ اتِّبَاعَ الدَّلِيلِ الَّذِي أَقَامَ لَهُمْ ضَلَالَةٌ لَهُمْ
پس گویی رها کردن آن راه روشنی که برایشان اقامه شده بود،
خود دلیل روشنی شد بر گمراهی‌شان؛
فَصَارَ ذَلِكَ كَأَنَّهُ مَنْسُوبٌ إِلَيْهِ تَعَالَى لِمَا خَالَفُوا أَمْرَهُ فِي اتِّبَاعِ الْإِمَامِ
و چون از فرمان خداوند در پیروی از امام سر باز زدند،
این گمراهی، به شکلی به خود خدا نسبت داده شد؛
چرا که آنان دستور او را مخالفت کردند.
ثُمَّ افْتَرَقُوا وَ اخْتَلَفُوا
وَ لَعَنَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً
وَ اسْتَحَلَّ بَعْضُهُمْ دِمَاءَ بَعْضٍ‏
فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ‏ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ‏.
سپس میان خود پراکنده شدند و با یکدیگر به اختلاف افتادند؛
تا جایی که بعضی، برخی دیگر را لعن کردند،
و خون یکدیگر را حلال شمردند.
پس بعد از حق، جز گمراهی چه می‌ماند؟!
پس چرا از حق روی‌گردان می‌شوید؟!
کجا می‌روید؟!