[تمرین حج]:
این «تمرين‏ قدمهاى روحانى» در دل آیاتی و رسلی برداشته می‌شود! در ملکوت قلب!

امام صادق علیه السلام:
اذا أردت الحج فجرد قلبك للَّه عز و جل من قبل عزمك من كل شاغل و حجب كل حاجب، و فوض امورك كلها الى خالقك، و توكل عليه في جميع ما يظهر من حركاتك و سكونك (و سكناتك)، و سلم لقضائه و حكمه و قدره، و ودع (ودع) الدنيا و الراحة و الخلق.

چون خواستى كه حج بجاى آورى قلب خود را پيش از شروع كردن در عمل متوجه پروردگار خود نموده، و آن را از هر گونه مشغول‌‏كننده و مانع و حاجب بر كنار كن، و جريان امور خود را به خداوند متعال واگذار، و در جميع حركات و سكنات خود و در تمام كارها خداى مهربان را وكيل خود قرار بده، و در مقابل فرمان و حكم و تقدير او مطيع و تسليم باش، و زندگى مادى و خوشى و راحتى دنيوى و توجه مردم را ترك كرده و آماده عيش معنوى و برنامه روحانى باش.
+ «تمنّا فدای تقدیر»

و اخرج من حقوق تلزمك من جهة المخلوقين، و لا تعتمد على زادك و راحلتك و اصحابك و قوتك و شبابك و مالك، مخافة ان تصير (يصيروا) لك أعداء و و بالا ليعلم (فان من ادعى رضا اللَّه و اعتمد على شى‏ء صيره عليه عدوا و بالا ليعلم) انه ليس له قوة و لا حيلة و لا لاحد الا بعصمة اللَّه تعالى و توفيقه، و استعد استعداد من لا يرجوا لرجوع، و أحسن الصحبة.

البته لازمست پيش از آنكه قدم در اين راه بردارى، حقوقى را كه از مردم در گردن تو هست ادا كنى، تا مردم از تو طلبكار و ناراضى و ناراحت نباشند، و در اين راه هيچ گونه اعتماد به توشه و مركب و ياران و توانايى و جوانى و ثروت خود نداشته باش، زيرا تو به سوى خدا مى‌‏روى و ميهمان خدا هستى و بايد امور و جريان حركت و سكون خود را به ميزبان تواناى خود وابگذارى‏ و پروردگار متعال است كه به همه مهمات تو و در هر گونه نيازمندى تو كافى است. و ممكن است در صورت توجه و اعتماد تو به چيز ديگر، آن چيز به ضرر تو تمام شده و موجب ناراحتى و گرفتارى تو گردد، زيرا كسى كه دعوى مقام رضا و تسليم و تفويض نموده و با اين حال به چيز ديگرى اعتماد و اتكاء كند؛ خداوند متعال آن را موجب گرفتارى و ناراحتى و ضرر او قرار مى‌‏دهد تا متوجه باشد كه به جز خدا كسى را قوت و قدرت و تصرفى در امور نباشد، مگر آنكه خدا توفيق و يارى عنايت فرمايد. و در اين راه به اندازه‌‏اى خود را مستعد و آماده كن كه گويا اميد مراجعت براى تو نيست، و در مصاحبت و همراهى ديگران خوش رفتار و نيكو كردار باش.

و راع اوقات فرائض اللَّه و سنن نبيه (ص) و ما يجب عليك من الادب و الاحتمال و الصبر و الشكر و الشفقة و السخاء و ايثار الزاد على دوام الاوقات، ثم اغتسل بماء التوبة الخالصة من الذنوب (ذنوبك) و البس كسوة الصدق و الصفاء و الخضوع و الخشوع.

و پيوسته مراعات و مراقبت كن تا وظائف واجبه و آداب و سنن رسول اكرم (ص) در اوقات مخصوص آنها بجاى آورده شود، و در اين راه آداب عرفى را رعايت كن، و در مقابل پيش آمدها، و ناگواريها و سختيها متحمل باش، و در مقابل ناراحتيها و ابتلائات بردبارى كن، و پيوسته به خاطر نعمتها و خوشيها سپاسگزار باش، و مهربانى و بخشش و سخاوت را از دست مده، و از عطاء مال و ثروت و نيروهايى كه در اختيار تو هست به افراد نيازمند دريغ مدار. و سپس كه بجاى احرام رسيدى خطاهاى گذشته و معاصى و گناهان خود را به نظر آورده و از آنها استغفار و توبه كرده، و با غسل احرام آنها را شستشو بده، و پس از غسل كردن لباس احرام را كه شعار صدق و صفا و خضوع و خشوع است پوشيده، و خود را با اين صفات روحانى و حالات معنوى آراسته كن.

و احرم عن كل شى‏ء يمنعك عن ذكر اللَّه عز و جل و بحجبك عن طاعته، و لب بمعنى اجابة صافية خالصة زاكية للَّه عز و جل في دعوتك له متمسكا بالعروة الوثقى، و طف بقلبك مع الملائكة حول العرش كطوافك مع المسلمين بنفسك حول البيت، و هرول هرولة فرا (هربا) من هواك و تبريا من جميع حولك و قوتك، و اخرج من غفلتك و زلاتك بخروجك الى منى و لا تمن ما لا يحل لك و لا تستحقه.

پس از پوشيدن لباس احرام، نيت احرام كن، و آنچه را كه تو را از ذكر پروردگار متعال باز مى‌‏دارد و از اطاعت امر خدا مانع مى‌‏شود بر خود حرام كن.
و سپس تلبيه (لبيك گفتن) بگوى، به اين قصد كه دعوت خداى متعال را با نهايت صفاى خاطر و خلوص نيت و نظر پاك اجابت مى‏‌كنم، و نسبت به آن‏ موضوعى كه دعوت شده‏‌ام صميمانه قدم برداشته، و به وسيله محكم ايمان و توجه به خداوند متمسك مى‌‏شوم.
و همين طورى كه به صورت به اطراف خانه كعبه طواف مى‌‏كنى، دل تو نيز مانند ملائكه به حول عرش پروردگار متعال طواف كرده، و قلبت چون بدنت مشغول طواف و توجه و حضور باشد.
پس از آن در ميان صفا و مروه حاضر شده، و هوى و هوس و خود بينى و قدرت و شخصيت را بر كنار كرده، و مشغول هروله باش.
بعد از آن با خارج شدن از شهر مكه و از هياهوى اجتماع و گرفتاريها و قيودات: از مراحل غفلت و از لغزشهاى خود بيرون آمده و به سوى منى حركت كن، و آنچه را كه براى تو جايز و حلال نيست آرزو مكن، و هر آنچه را كه سزاوار مقام تقوى و اخلاص نباشد در دل خود راه مده.

و اعترف بالخطإ بالعرفات (بالخطايا بعرفات)، و جدد عهدك عند اللَّه تعالى بوحدانيته، و تقرب اليه واثقه (ذا ثقة) بمزدلفة، و اصعد بروحك الى الملا الاعلى بصعودك الى الجبل، و اذبح حنجرة الهوى و الطمع عند الذبيحة، و ارم الشهوات و الخساسة و الدناءة و الافعال الذميمة عند رمى الجمرات.

و اعتراف كن به خطاها و لغزشهاى خود در عرفات،
و در موضوع توحيد و توجه به پروردگار يگانه تجديد عهد كن.
و در مزدلفه و مشعر الحرام به سوى خداوند متعال نزديكى بجوى،
و تقوى پيدا كرده و اطمينان و وثوق قلبى تحصيل كن،
و چون به كوه مشعر الحرام بالا رفتى،
روح و قلب تو متوجه عوالم روحانى شده و به سوى خدا معراج كند.
و هنگامى كه خواستى ذبح قربانى كنى؛ حلقوم هوى و طمع را ذبح كن.
و چون رمى جمرات مى‌‏كنى: شهوات و اعمال زشت و كارهاى پست و ناپسنديده را از خود دور كن.

و احلق العيوب الظاهرة و الباطنة بحلق شعرك (رأسك)، و ادخل في امان اللَّه تعالى و كنفه و ستره و كلائه من متابعة مرادك بدخول الحرم، و زر البيت متحققا لتعظمته صاحبه و معرفة جلاله و سلطانه، و استلم الحجر رضى بقسمته و خضوعا لعظمته، و ودع ما سواه بطواف الوداع، وصف روحك و سرك للقاء اللَّه تعالى يوم تلقاه بوقوفك على الصفا.

و عيبهاى ظاهرى و باطنى خود را زائل كن هنگامى كه مى‌‏خواهى به عنوان تقصير موهاى سرت را بتراشى، و پس از حلق و تقصير رو به سوى حرم گذاشته و به خاطر ازاله عيوب و دخول حرم، در امان و حفظ و حراست‏ و سايه و حمايت پروردگار متعال وارد شده، و از پيروى كردن هواهاى نفسانى و خواهشهاى خود محفوظ باش و در اين موقع خانه خدا را با كمال صفا و محبت زيارت كرده، و عظمت و جلال مقام كبرياى صاحب خانه را منظور نموده، و به مقام جلال و سلطنت پروردگار متعال آشنايى پيدا كن، و حجر الاسود را بوسيده و صورت به روى آن بگذار و اين عمل نشان تسليم و رضا و خضوع و خشوع در مقابل عظمت و جلال و اوامر و قضا و قدر پروردگار متعال باشد.
و چون طواف وداع بجا آوردى، توجه خالص تو تنها به خدا بوده و از غير خدا منقطع و وداع كن.
چون در صفا وقوف كردى، باطن و روح خود را پاك و صاف و خالص كن براى لقاء پروردگار متعال در روزى كه مى‌‏بايد لقاء اللَّه صورت گيرد.

و كن ذا مروة من اللَّه بفناء (تقيا) أوصافك عند المروة، و استقم على شروط حجتك و وفاء عهدك الذى عاهدت ربك و أوجبته له الى يوم القيامة، و اعلم بان اللَّه تعالى لم يفترض الحج و لم يخصه من جميع الطاعات الا بالاضافة الى نفسه بقوله تعالى: وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا،
و لا شرع نبيه (ص) سنة في خلال المناسك على ترتيب ما شرعه الا للاستعداد و الاشارة الى الموت‏ و القبر و البعث و القيامة
و فصل بيان السبق (السابقة) من دخول الجنة أهلها و دخول النار اهلها،
بمشاهدة مناسك الحج من أولها الى آخرها لاولى الالباب و اولى النهى.

و چون در مروه وقوف كردى، اوصاف و شخصيت خود را به مردانگى در مقابل صفات جلال پروردگار متعال محو و فانى ديده، و با كمال صدق و صفا و مروت مقام بندگى و فقر و فناء خود را بر قرار كن.
و پس از اين، براى هميشه بر عهود و پيمانها و حالات خود برقرار و ثابت باش، و اين مقامات و مراتب را كه در ايام حج به دست آوردى از دست مده.
و متوجه باش كه خداوند متعال عبادت حج را از ميان عبادات ديگر امتياز نداده است مگر از لحاظ آنكه آن را به خودش نسبت داده است، مى‌‏فرمايد- و لله على الناس حج- البيت- زيارت خانه خدا براى خدا است كه مردم مى‏‌بايد آن را انجام بدهند،
و پيغمبر اكرم (ص) در ضمن مناسك حج عملى را تشريع و امضاء نكرده است مگر به خاطر مستعد و مهيا كردن مردم براى عوالم موت و قبر و بعث و قيامت،
و تمييز و جدا كردن مراتب آنان كه سابقين از اهل بهشت و يا از اهل نار هستند.
البته افراد خردمند و منور الفكر با مشاهده كردن اعمال و خصوصيات حج و با دقت در ترتيب مناسك و اسرار آنها به پرده‌‏هايى از عوالم آخرت از منزل موت تا آخرين مرحله دخول جنت يا جحيم آگاه خواهند شد.