عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‏
أَنَّهُ قَالَ لِلزِّنْدِيقِ حِينَ سَأَلَهُ مَا هُوَ؟
هشام بن حكم گويد:
امام صادق عليه السلام به زنديقى كه از او پرسيد: خدا چيست؟
قَالَ هُوَ شَيْ‏ءٌ بِخِلَافِ الْأَشْيَاءِ ارْجِعْ بِقَوْلِي‏ إِلَى إِثْبَاتِ مَعْنًى‏
وَ أَنَّهُ شَيْ‏ءٌ بِحَقِيقَةِ الشَّيْئِيَّةِ غَيْرَ أَنَّهُ لَا جِسْمٌ‏ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا يُحَسُّ وَ لَا يُجَسُّ وَ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ‏ لَا تُدْرِكُهُ الْأَوْهَامُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الدُّهُورُ وَ لَا تُغَيِّرُهُ الْأَزْمَانُ‏
فرمود:
او چيزيست بخلاف همه چيز
گفته من برگشتش به اثبات معنائى است براى خدا
(همين قدر كه باو اعتراف كنى و منكرش نشوى و بدانى كه)
او چيزيست بحقيقت معنى «چيز»،
جز اينكه جسم نيست، صورت نيست، ديده نشود، لمس نگردد، و بهيچ يك از حواس پنجگانه در نيايد، خاطرها دركش نكنند و گذشت روزگار كاهشش ندهد و سپرى شدن زمان دگرگونش نسازد،
فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ
فَتَقُولُ إِنَّهُ سَمِيعٌ‏ بَصِيرٌ
سائل گفت:
ميگوئيد خدا شنوا و بيناست؟
قَالَ هُوَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ سَمِيعٌ بِغَيْرِ جَارِحَةٍ وَ بَصِيرٌ بِغَيْرِ آلَةٍ بَلْ يَسْمَعُ بِنَفْسِهِ وَ يُبْصِرُ بِنَفْسِهِ‏ لَيْسَ قَوْلِي إِنَّهُ سَمِيعٌ يَسْمَعُ بِنَفْسِهِ‏ وَ بَصِيرٌ يُبْصِرُ بِنَفْسِهِ‏ أَنَّهُ شَيْ‏ءٌ وَ النَّفْسُ شَيْ‏ءٌ آخَرُ وَ لَكِنْ أَرَدْتُ عِبَارَةً عَنْ نَفْسِي إِذْ كُنْتُ مَسْئُولًا وَ إِفْهَاماً لَكَ‏ إِذْ كُنْتَ سَائِلًا فَأَقُولُ إِنَّهُ سَمِيعٌ‏ بِكُلِّهِ‏ لَا أَنَّ الْكُلَّ مِنْهُ‏ لَهُ بَعْضٌ‏ وَ لَكِنِّي أَرَدْتُ إِفْهَامَكَ‏ وَ التَّعْبِيرُ عَنْ نَفْسِي وَ لَيْسَ مَرْجِعِي‏ فِي ذَلِكَ‏ إِلَّا إِلَى أَنَّهُ السَّمِيعُ‏ الْبَصِيرُ الْعَالِمُ الْخَبِيرُ بِلَا اخْتِلَافِ الذَّاتِ‏ وَ لَا اخْتِلَافِ الْمَعْنَى‏
فرمود: او شنوا و بيناست: شنواست بى ‏عضو گوش، بيناست، بى ‏ابزار چشم، بلكه بنفس خود شنود و بنفس خود بيند، اينكه گويم: شنواست و بنفس خود شنود، بيناست و بنفس خود بيند معنيش اين نيست كه او چيزيست و نفس چيز ديگرى بلكه خواستم آنچه در دل دارم بلفظ آورم چون از من پرسيده‌‏اى و ميخواهم بتو كه سائلى بفهمانم (لذا بايد با الفاظى كه تو با آنها مأنوسى مقصودم را ادا كنم) حقيقت اينست كه او با تمام ذاتش ميشنود و معنى تمام اين نيست كه او را بعضى باشد بلكه خواستم بتو بفهمانم و مقصودم را بلفظ آورم، و برگشت سخنم باينست كه او شنوا، بينا، دانا و آگاه است بى ‏آنكه ذات و صفت اختلاف و كثرت پيدا كند.
قَالَ‏ لَهُ السَّائِلُ فَمَا هُوَ؟
سائل گفت: پس او چه باشد؟
[+ «اسم و معنی»]
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع
هُوَ الرَّبُ‏ وَ هُوَ الْمَعْبُودُ وَ هُوَ اللَّهُ‏ وَ لَيْسَ‏ قَوْلِي اللَّهُ‏ إِثْبَاتَ هَذِهِ الْحُرُوفِ‏ أَلِفٍ وَ لَامٍ وَ هَاءٍ وَ لَا رَاءٍ وَ لَا بَاءٍ وَ لَكِنِ‏ ارْجِعْ‏ إِلَى مَعْنًى‏ وَ شَيْ‏ءٍ خَالِقِ الْأَشْيَاءِ وَ صَانِعِهَا وَ نَعْتِ هَذِهِ الْحُرُوفِ‏ وَ هُوَ الْمَعْنَى‏ سُمِّيَ بِهِ‏ اللَّهُ وَ الرَّحْمَنُ وَ الرَّحِيمُ وَ الْعَزِيزُ وَ أَشْبَاهُ ذَلِكَ مِنْ أَسْمَائِهِ‏ وَ هُوَ الْمَعْبُودُ جَلَّ وَ عَزَّ
امام فرمود:
او رب (پروردگار) است، او معبود است، او اللَّه است،
اينكه گويم: اللَّه است، (رب است) نظرم اثبات حروف: الف، لام، هاء، راء، باء، نيست، بلكه بازگرد بمعنائى و چيزى كه خالق همه چيز است و سازنده آنها و مصداق اين حروف و معنائى كه، اللَّه، رحمان، رحيم، عزيز و اسماء ديگرش ناميده مى‌‏شود و او است پرستيده شده بزرگ و والا،
[نفی و اثبات] :
+ «النَّفْيِ وَ الْإِثْبَاتِ»
اینجوری بگیم که:
نور ولایت فرایندی است که انگاری نه میشه  نفیش کرد و نه اثباتش نمود!
اما این دلیل نمیشه: از ما انتظا ردارند که اهل توحید باشیم! اما چجوری؟!
در حالیکه نه میشه خدا رو اثبات نمود نه نفیش کرد؟!
نور ولایت چجور فرایندی است؟!
قَالَ‏ لَهُ السَّائِلُ‏ فَإِنَّا لَمْ نَجِدْ مَوْهُوماً إِلَّا مَخْلُوقاً
سائل بحضرت عرض كرد:
هر چيز كه در خاطر گذرد مخلوقست
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع
لَوْ كَانَ ذَلِكَ‏ كَمَا تَقُولُ لَكَانَ التَّوْحِيدُ عَنَّا مُرْتَفِعاً لِأَنَّا لَمْ نُكَلَّفْ غَيْرَ مَوْهُومٍ‏
حضرت فرمود:
اگر چنين باشد كه تو گوئى، خداشناسى از ما ساقط است،
زيرا ما جز بشناختن آنچه در خاطر گذرد مكلف نيستيم،
وَ لَكِنَّا نَقُولُ كُلُّ مَوْهُومٍ‏ بِالْحَوَاسِ‏ مُدْرَكٍ بِهِ‏ تَحُدُّهُ الْحَوَاسُ‏ وَ تُمَثِّلُهُ‏
فَهُوَ مَخْلُوقٌ‏ إِذْ كَانَ النَّفْيُ‏ هُوَ الْإِبْطَالَ وَ الْعَدَمَ‏
بلكه ما مى‏‌گوئيم هر چيز كه حقيقتش بحواس در آيد و درك شود و در حواس محدود و ممثل گردد مخلوقست (و چون حقيقت خدا بحواس در نيايد و در آنجا محدود و ممثل نگردد پس مخلوق نيست بلكه او خالقست) [خالق اشياء بايد از دو جهت ناپسنديده بركنار باشد، يكى از آن دو جهت نفى است‏] (يعنى نبود خدا و انكارش- جمله‏‌اى كه در بين دو قلاب ترجمه كرديم در كتاب توحيد و احتجاج هست و از قلم مرحوم كلينى يا كاتب افتاده است-) زيرا كه نفى نبودنست
وَ الْجِهَةُ الثَّانِيَةُ التَّشْبِيهُ‏ إِذْ كَانَ التَّشْبِيهُ هُوَ صِفَةَ الْمَخْلُوقِ الظَّاهِرِ التَّرْكِيبِ‏ وَ التَّأْلِيفِ‏
و جهت دوم تشبيه است زيرا كه تشبيه (مانند چيزى بودن) صفت مخلوقست كه اجزايش بهم پيوستگى و هماهنگى آشكارى دارد،
فَلَمْ يَكُنْ بُدٌّ مِنْ إِثْبَاتِ الصَّانِعِ لِوُجُودِ الْمَصْنُوعِينَ‏ وَ الِاضْطِرَارِ إِلَيْهِمْ‏ أَنَّهُمْ مَصْنُوعُونَ‏ وَ أَنَّ صَانِعَهُمْ غَيْرُهُمْ‏ وَ لَيْسَ مِثْلَهُمْ‏
بنا بر اين چاره‌‏اى نيست جز اثبات صانع (و اعتراف به آن) به جهت بودن مصنوعين و آفريدگان و ناگزيرى آنها از اعتراف باينكه آنها مصنوعند و صانعشان غير آنهاست و مانند آنها نيست
إِذْ كَانَ مِثْلُهُمْ شَبِيهاً بِهِمْ فِي ظَاهِرِ التَّرْكِيبِ وَ التَّأْلِيفِ‏ وَ فِيمَا يَجْرِي عَلَيْهِمْ مِنْ حُدُوثِهِمْ بَعْدَ إِذْ لَمْ يَكُونُوا وَ تَنَقُّلِهِمْ مِنَ صِغَرٍ إِلَى كِبَرٍ وَ سَوَادٍ إِلَى بَيَاضٍ وَ قُوَّةٍ إِلَى ضَعْفٍ وَ أَحْوَالٍ مَوْجُودَةٍ لَا حَاجَةَ بِنَا إِلَى تَفْسِيرِهَا لِبَيَانِهَا وَ وُجُودِهَا
زيرا هر چيز كه مانند آنها باشد با آنها شباهت دارد در ظاهر پيوستگى و هماهنگى پيكر و در بودن بعد از نبودن و انتقال از كودكى به بزرگى و از سياهى به سفيدى و از نيرومندى به ناتوانى و حالات موجود و معلوم ديگرى كه نيازى به توضيح آنها نيست زيرا كه عيانند و موجود.
قَالَ لَهُ السَّائِلُ فَقَدْ حَدَدْتَهُ‏ إِذْ أَثْبَتَّ وُجُودَهُ‏
سائل گفت چون وجود خدا را ثابت كردى پس او را محدود ساختى
(و قبلا فرمودى كه خدا محدود نشود)
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع
لَمْ أَحُدَّهُ‏ وَ لَكِنِّي أَثْبَتُّهُ‏ إِذْ لَمْ يَكُنْ بَيْنَ النَّفْيِ وَ الْإِثْبَاتِ مَنْزِلَةٌ
امام فرمود:
محدودش نكردم بلكه اثباتش كردم زيرا بين نفى و اثبات منزلى نيست
(يعنى نتيجه استدلالات من همين قدر است كه صانعى موجود است در مقابل آنها كه گويند موجود نيست و استدلال من از هيچ راه دلالت بر محدود ساختن او ندارد).
قَالَ لَهُ السَّائِلُ فَلَهُ إِنِّيَّةٌ وَ مَائِيَّةٌ
سائل گفت: خدا را انيت و مائيت باشد؟
قَالَ نَعَمْ لَا يُثْبَتُ الشَّيْ‏ءُ إِلَّا بِإِنِّيَّةٍ وَ مَائِيَّةٍ
فرمود: آرى جز با انيت و مائيت چيزى ثابت نشود.
(انيت و مائيت را بايد بالفاظى مانند خودى و ذاتيت معنى كرد.)
قَالَ لَهُ السَّائِلُ فَلَهُ كَيْفِيَّةٌ
سائل گفت، خدا كيفيت (چگونگى) دارد؟
قَالَ
لَا لِأَنَّ الْكَيْفِيَّةَ جِهَةُ الصِّفَةِ وَ الْإِحَاطَةِ وَ لَكِنْ لَا بُدَّ مِنَ الْخُرُوجِ مِنْ جِهَةِ التَّعْطِيلِ‏ وَ التَّشْبِيهِ‏ لِأَنَّ مَنْ نَفَاهُ فَقَدْ أَنْكَرَهُ وَ دَفَعَ رُبُوبِيَّتَهُ وَ أَبْطَلَهُ‏ وَ مَنْ شَبَّهَهُ بِغَيْرِهِ‏ فَقَدْ أَثْبَتَهُ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِينَ الْمَصْنُوعِينَ الَّذِينَ لَا يَسْتَحِقُّونَ الرُّبُوبِيَّةَ وَ لَكِنْ لَا بُدَّ مِنْ إِثْبَاتِ أَنَّ لَهُ كَيْفِيَّةً لَا يَسْتَحِقُّهَا غَيْرُهُ‏ وَ لَا يُشَارِكُ فِيهَا وَ لَا يُحَاطُ بِهَا وَ لَا يَعْلَمُهَا غَيْرُهُ‏
فرمود:
نه زيرا كيفيت جهت صفت و احاطه است
(چون چيزى متصف بچيزى يا محاط بچيزى باشد كيفيتى پيدا ميكند مثلا كاغذ چون بنازكى متصف شده و سفيدى بر آن احاطه دارد كيفيت مخصوصى پيدا كرده ولى چون صفات خدا عين ذات او است و محاط بچيزى نيست كيفيت ندارد)
ولى بناچار او از جهت تعطيل و تشبيه خارج است
(نبايد نفيش نمود و نه بچيزى مانندش كرد)
زيرا كسى كه نفيش كند منكرش گشته و ربوبيتش را رد كرده و ابطالش نموده است و هر كه او را بچيز ديگرى مانند سازد صفت مخلوق ساخته‌‏شده‏‌اى را كه سزاوار ربوبيت نيست برايش ثابت كرده است ولى بايد كيفيتى را كه ديگرى سزاوار آن نيست و شريكش نباشد و بر خدا احاطه نكند و جز او كسى نداند برايش ثابت و اعتراف نمود (يعنى خداوند كيفيت بمعنى سابق را ندارد ولى اگر مقصود از كيفيت توصيفش باين صفات باشد كه از حد تعطيل و تشبيهش خارج كند بناچار بايد برايش ثابت كرد)
قَالَ السَّائِلُ فَيُعَانِي الْأَشْيَاءَ بِنَفْسِهِ‏
سائل گفت: رنج كارها را خودش متحمل شود؟
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع هُوَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ يُعَانِيَ الْأَشْيَاءَ بِمُبَاشَرَةٍ وَ مُعَالَجَةٍ لِأَنَّ ذَلِكَ صِفَةُ الْمَخْلُوقِ‏ الَّذِي لَا تَجِي‏ءُ الْأَشْيَاءُ لَهُ‏ إِلَّا بِالْمُبَاشَرَةِ وَ الْمُعَالَجَةِ وَ هُوَ مُتَعَالٍ‏ نَافِذُ الْإِرَادَةِ وَ الْمَشِيئَةِ فَعَّالٌ لِمَا يَشَاءُ.
امام فرمود: او برتر از اينست كه زحمت كارها را به تصدى خود بدوش كشد زيرا اين طرز عمل شأن مخلوقست كه انجام كارها براى او بدون تصدى و زحمت ممكن نيست ولى خدا مقامش عاليست، اراده و خواستش نافذ است، آنچه خواهد انجام دهد.