فَنَبَتَ ابْنُ الْمَلِكِ أَحْسَنَ نَبَاتٍ فِي جِسْمِهِ وَ عَقْلِهِ وَ عِلْمِهِ وَ رَأْيِهِ
+ «رویشِ نورِ عقل! انبات شجر!»
پسر پادشاه رشدى عالى از نظر جسمى و كمال فهم و علم نمود.

وَ لَكِنَّهُ لَمْ يُؤْخَذْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْآدَابِ إِلَّا بِمَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ الْمُلُوكُ
مِمَّا لَيْسَ فِيهِ ذِكْرُ مَوْتٍ وَ لَا زَوَالٍ وَ لَا فَنَاءٍ
اما او را فقط به آداب پادشاهى وارد كردند
و سخن از مرگ و نيستى و زوال بگوش او نرسيده بود.

وَ أُوتِيَ الْغُلَامُ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْحِفْظِ شَيْئاً كَانَ عِنْدَ النَّاسِ مِنَ الْعَجَائِبِ
ولى داراى حافظه و علم بسيار عجيبى بود.

وَ كَانَ أَبُوهُ لَا يَدْرِي أَ يَفْرَحُ بِمَا أُوتِيَ ابْنُهُ مِنْ ذَلِكَ أَوْ يَحْزَنُ لَهُ
پدرش نمي‌دانست از اين نبوغ فرزند خود شاد باشد يا ناراحت.

لِمَا يَتَخَوَّفُ عَلَيْهِ أَنْ يَدْعُوَهُ ذَلِكَ إِلَى مَا قِيلَ فِيهِ
چون ميترسيد بالاخره اين فهم و كمال او را بطرف نسك و عبادت بكشاند
كه راجع به او پيش‏بينى شده بود.

فَلَمَّا فَطَنَ الْغُلَامُ بِحَصْرِهِمْ إِيَّاهُ فِي الْمَدِينَةِ
وَ مَنَعَهُمْ إِيَّاهُ مِنَ الْخُرُوجِ وَ النَّظَرِ وَ الِاسْتِمَاعِ وَ تَحَفُّظِهِمْ عَلَيْهِ
ارْتَابَ لِذَلِكَ وَ سَكَتَ عَنْهُ
وقتى پسرك متوجه شد او را در اين شهر نگه داشته‌‏اند
و اجازه خارج شدن به او نميدهند،
به شك افتاد ولى چيزى نگفت.

وَ قَالَ فِي نَفْسِهِ
با خود گفت

هَؤُلَاءِ أَعْلَمُ بِمَا يُصْلِحُنِي مِنِّي
اينها صلاح مرا بهتر ميدانند.

حَتَّى إِذَا ازْدَادَ بِالسِّنِّ وَ التَّجْرِبَةِ عِلْماً
بالاخره سنش زياد شد و تجربه و علم آموخت.

قَالَ مَا أَرَى لِهَؤُلَاءِ عَلَيَّ فَضْلًا وَ مَا أَنَا بِحَقِيقٍ أَنْ أُقَلِّدَهُمْ أَمْرِي
گفت اينها بر من فضيلتى ندارند كه اختيارم را بدستشان بدهم.

فَأَرَادَ أَنْ يُكَلِّمَ أَبَاهُ إِذَا دَخَلَ عَلَيْهِ وَ يَسْأَلَهُ عَنْ سَبَبِ حَصْرِهِ إِيَّاهُ
تصميم گرفت كه با پدر خود در اين باره صحبت كند كه چرا نميگذارند خارج شود.

ثُمَّ قَالَ مَا هَذَا الْأَمْرُ إِلَّا مِنْ قِبَلِهِ
وَ مَا كَانَ لِيُطْلِعَنِي عَلَيْهِ
ولى به اين نتيجه رسيد كه اين كار بدستور خود شاه است
و هرگز او واقع مطلب را نخواهد گفت.

وَ لَكِنِّي حَقِيقٌ أَنْ أَلْتَمِسَ عِلْمَ ذَلِكَ مِنْ حَيْثُ أَرْجُو إِدْرَاكَهُ
اما بايد از راه صحيح نسبت به اين جريان اطلاع حاصل كند.

وَ كَانَ فِي خَدَمِهِ رَجُلٌ كَانَ أَلْطَفَهُمْ بِهِ وَ أَرْأَفَهُمْ بِهِ
وَ كَانَ الْغُلَامُ إِلَيْهِ مُسْتَأْنِساً
فَطَمِعَ الْغُلَامُ فِي إِصَابَةِ الْخَبَرِ مِنْ قِبَلِ ذَلِكَ الرَّجُلِ
فَازْدَادَ لَهُ مُلَاطَفَةً وَ بِهِ اسْتِينَاساً
در ميان خدمت‏كاران او مردى بود، از همه مهربانتر.
پسرك نيز به او انس و علاقه‏‌اى داشت.
با خود گفت بايد از طريق او كسب اطلاع نمود.
بيشتر به او اظهار علاقه و انس كرد.

ثُمَّ إِنَّ الْغُلَامَ وَاضَعَهُ الْكَلَامَ فِي بَعْضِ اللَّيْلِ بِاللِّينِ
وَ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ بِمَنْزِلَةِ وَالِدِهِ وَ أَوْلَى النَّاسِ بِهِ
ثُمَّ أَخَذَهُ بِالتَّرْغِيبِ وَ التَّرْهِيبِ
وَ قَالَ لَهُ
إِنِّي لَأَظُنُّ هَذَا الْمُلْكَ سَائِراً لِي بَعْدَ وَالِدِي
وَ أَنْتَ فِيهِ سَائِرُ أَحَدِ رَجُلَيْنِ
إِمَّا أَعْظَمُ النَّاسِ فِيهِ مَنْزِلَةً
وَ إِمَّا أَسْوَأُ النَّاسِ حَالًا
يك شب پسر پادشاه با كمال ملاطفت شروع به صحبت با آن مرد كرده
تشويق و هراس را در او بوجود آورد.
گفت:
من خيال ميكنم پس از پدرم وارث تخت و تاج شوم
و تو به يكى از دو صورت خواهى بود؛
يا بزرگترين شخصيت خواهى بود، يا بدبخت‏‌ترين مردم.

قَالَ لَهُ الْحَاضِنُ
وَ بِأَيِّ شَيْ‏ءٍ أَتَخَوَّفُ فِي مُلْكِكَ سُوءَ الْحَالِ
قَالَ بِأَنْ تَكْتُمَنِي الْيَوْمَ أَمْراً أَفْهَمُهُ غَداً مِنْ غَيْرِكَ
فَأَنْتَقِمَ مِنْكَ بِأَشَدِّ مَا أَقْدِرُ عَلَيْكَ
گفت چرا بدترين مردم؟
گفت:
بواسطه اينكه امروز از من مطالبى را مخفى ميكنى كه فردا از ديگران آن را مى‌‏فهمم
و موجب انتقام از تو به بدترين صورت خواهد شد.

فَعَرَفَ الْحَاضِنُ مِنْهُ الصِّدْقَ وَ طَمِعَ مِنْهُ فِي الْوَفَاءِ
خدمتكار متوجه شد كه راست ميگويد
و مايل گرديد كه نسبت به او وفادارى كند.

فَأَفْشَى إِلَيْهِ خَبَرَهُ
وَ الَّذِي قَالَ الْمُنَجِّمُونَ لِأَبِيهِ
وَ الَّذِي حَذَرَ أَبُوهُ مِنْ ذَلِكَ
بهمين جهت جريان منجمان را برايش توضيح داد
و ترس پدرش را از اين جهت بيان نمود.

فَشَكَرَ لَهُ الْغُلَامُ ذَلِكَ وَ أَطْبَقَ عَلَيْهِ
حَتَّى إِذَا دَخَلَ عَلَيْهِ أَبُوهُ
پس از او تشكر نمود و جريان را مخفى كرد
تا پدرش به ديدن او آمد.

قَالَ يَا أَبَهْ
به پدر خود گفت پدر جان

إِنِّي وَ إِنْ كُنْتُ صَبِيّاً
+ «وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا»
فَقَدْ رَأَيْتُ فِي نَفْسِي وَ اخْتِلَافِ حَالِي
أَذْكُرُ مِنْ ذَلِكَ مَا أَذْكُرُ
وَ أَعْرِفُ بِمَا لَا أَذْكُرُ مِنْهُ مَا أَعْرِفُ
گرچه من يك كودكم
ولى در خود مى‌‏يابم از تغيير و دگرگونى حالم
كه متوجه آنچه مى‌‏يابم باشم
و آنچه را نميدانم در پى اطلاع از آن باشم.
+ «قبض و بسط و نور و ظلمت قلب – رویای بیداری!»
+ «قلب آرام، میبیند! نور یقین!»
+ «ناشئة اللیل»
+ «تهجد»

وَ لَئِنْ كُنْتَ حَبَسْتَنِي عَنِ الْخُرُوج
وَ حُلْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَ النَّاسِ
لِكَيْلَا تَتُوقَ نَفْسِي إِلَى غَيْرِ مَا أَنَا فِيهِ
لَقَدْ تَرَكْتَنِي بِحَصْرِكَ إِيَّايَ
اگر مرا زندانى كرده‏‌اى و نمى‏‌گذارى با مردم تماس بگيرم،
تا مبادا از اين حالت كه دارم، خارج شوم،
با اين كار جلو پيشرفت مرا گرفته‌‏اى،

وَ إِنَّ نَفْسِي لَقَلِقَةٌ مِمَّا تَحُولُ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ
حَتَّى مَا لِي هَمٌّ غَيْرُهُ وَ لَا أَرَدْتُ سِوَاهُ
بطورى كه من ناراحتم از اين فاصله‌‏اى كه با مردم دارم
و هيچ ناراحتى و گرفتارى جز آن ندارم

حَتَّى لَا يَطْمَئِنُّ قَلْبِي إِلَى شَيْ‏ءٍ مِمَّا أَنَا فِيهِ
وَ لَا أَنْتَفِعُ بِهِ وَ لَا آلَفُهُ
تا آنجا كه به هيچ چيز دل نمى‌‏بندم
و از وضع خود به هيچ وجه راضى نيستم

فَخَلِّ عَنِّي وَ أَعْلِمْنِي بِمَا تَكْرَهُ مِنْ ذَلِكَ وَ تَحْذَرُهُ حَتَّى أَجْتَنِبَهُ
مرا رها كن و بگو از چه ميترسى، تا از آن پرهيز كنم.

وَ أُوثِرَ مُوَافَقَتَكَ وَ رِضَاكَ عَلَى مَا سِوَاهُمَا
و راه موافقت و دلخواه تو را از پيش بگيرم.

فَلَمَّا سَمِعَ الْمَلِكُ ذَلِكَ مِنِ ابْنِهِ
عَلِمَ أَنَّهُ قَدْ عَلِمَ مَا الَّذِي يَكْرَهُهُ
پادشاه سخنان فرزند خود را كه شنيد،
فهميد او ميداند از چه ناراحت است.

وَ أَنَّهُ مِنْ حَبْسِهِ وَ حَصْرِهِ لَا يَزِيدُهُ إِلَّا إِغْرَاءً وَ حِرْصاً عَلَى مَا يُحَالُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُ
و اين شدت محاصره و زندانى كردنش، بيشتر او را وامى‌‏دارد كه اطلاع حاصل كند از جريان.

فَقَالَ يَا بُنَيَّ
مَا أَرَدْتُ بِحَصْرِي إِيَّاكَ إِلَّا أَنْ أُنَحِّيَ عَنْكَ الْأَذَى
گفت پسرم
من از اين محدوديت كه برايت بوجود آوردم، نظرى جز جلوگيرى ناراحتى از تو ندارم.

فَلَا تَرَى إِلَّا مَا يُوَافِقُكَ وَ لَا تَسْمَعُ إِلَّا مَا يَسُرُّكَ
جز صلاح خويش را نخواهى ديد و جز اسباب شادى و سرور خود را نخواهى شنيد.

فَأَمَّا إِذَا كَانَ هَوَاكَ فِي غَيْرِ ذَلِكَ
اما اگر تو دل به كار ديگرى بسته‏‌اى و جز اين علاقۀ ديگرى دارى

فَإِنَّ آثَرَ الْأَشْيَاءِ عِنْدِي مَا رَضِيتَ وَ هَوِيتَ
بدان كه من هم خواستۀ تو را مايلم.

ثُمَّ أَمَرَ الْمَلِكُ أَصْحَابَهُ أَنْ يُرْكِبُوهُ فِي أَحْسَنِ زِينَةٍ
وَ أَنْ يُنَحُّوا عَنْ طَرِيقِهِ كُلَّ مَنْظَرٍ قَبِيحٍ
وَ أَنْ يُعِدُّوا لَهُ الْمَعَازِفَ وَ الْمَلَاهِيَ
بعد پادشاه دستور داد او را در بهترين وضع و لباس بيارايند
و هموار بر مركب كنند و از سر راه او، چيزهاى ناجور و زشت را دور نمايند
و به ساز و نواز، دل او را مشغول دارند.

فَفَعَلُوا ذَلِكَ
دستور پادشاه اجرا شد

فَجَعَلَ بَعْدَ رَكْبَتِهِ تِلْكَ يُكْثِرُ الرُّكُوبَ
از آن روز پيوسته به سوارى ميرفت

فَمَرَّ ذَاتَ يَوْمٍ عَلَى طَرِيقٍ قَدْ غَفَلُوا عَنْهُ
فَأَتَى عَلَى رَجُلَيْنِ مِنَ السُّؤَّالِ 
تا اينكه يك روز دو نفر گدا به او برخورد كردند، در حالى كه مأمورين غفلت داشتند،

أَحَدُهُمَا قَدْ تَوَرَّمَ وَ ذَهَبَ لَحْمُهُ وَ اصْفَرَّ جِلْدُهُ وَ ذَهَبَ مَاءُ وَجْهِهِ وَ سَمُجَ مَنْظَرُهُ
يكى از آنها بدنش ورم كرده بود و گوشت پيكرش ريخته بود
و رنگى زرد داشت و آب بر صورت نداشت و بسيار بدقيافه مينمود،

وَ الْآخَرُ أَعْمَى يَقُودُهُ قَائِدٌ
اما ديگرى كور بود كه دستش را گرفته بودند

فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ اقْشَعَرَّ مِنْهُمَا وَ سَأَلَ عَنْهُمَا
از ديدن آن دو بر خود لرزيد و پرسيد اينها چه شده‏‌اند.

فَقِيلَ لَهُ إِنَّ هَذَا الْمُوَرَّمَ مِنْ سُقْمٍ بَاطِنٍ
گفتند اينكه ورم كرده چون ناراحتى درونى دارد

وَ هَذَا الْأَعْمَى مِنْ زَمَانَةٍ
و اما مرد كور بواسطه بيمارى كور شده است.

فَقَالَ ابْنُ الْمَلِكِ
گفت

وَ إِنَّ هَذَا الْبَلَاءَ لَيُصِيبُ غَيْرَ وَاحِدٍ؟
اين گرفتارى ممكن است نصيب ديگران هم بشود؟

قَالُوا نَعَمْ
گفتند آرى

فَقَالَ
هَلْ يَأْمَنُ أَحَدٌ مِنْ نَفْسِهِ أَنْ يُصِيبَهُ مِثْلُ هَذَا
گفت
پس كسى اطمينان ندارد از اينكه محفوظ از چنين دشوارى باشد؟

قَالُوا لَا
گفتند نه.

وَ انْصَرَفَ يَوْمَئِذٍ مَهْمُوماً ثَقِيلًا مَحْزُوناً بَاكِياً
مُسْتَخِفّاً بِمَا هُوَ فِيهِ مِنْ مُلْكِهِ وَ مُلْكِ أَبِيهِ
آن روز را با كمال ناراحتى و اندوه و گريه برگشت
و سلطنت و موقعيت خود و پدرش را بسيار بى‌‏ارزش مى‌‏ديد

فَلَبِثَ بِذَلِكَ أَيَّاماً
چند روزى بر اين وضع گذشت.

ثُمَّ رَكِبَ رَكْبَةً فَأَتَى فِي مَسِيرِهِ عَلَى شَيْخٍ كَبِيرٍ
قَدِ انْحَنَى مِنَ الْكِبَرِ وَ تَبَدَّلَ خَلْقُهُ وَ ابْيَضَّ شَعْرُهُ وَ اسْوَدَّ لَوْنُهُ وَ تَقَلَّصَ جِلْدُهُ وَ قَصُرَ خَطْوُهُ
يك روز باز سوار شد و در بين راه به پيرمردى رسيد
كه از كهولت، پشتش خميده بود و قيافه‌‏اش تغيير يافته و مويهايش سفيد شده بود و چهره‏‌اى سياه داشت و پوست بدنش چين و چروك داشت، نميتوانست راه برود.

فَعَجِبَ مِنْهُ وَ سَأَلَ عَنْهُ
تعجب كرد و از وضع او جويا شد

فَقَالُوا
هَذَا الْهَرَمُ
گفتند:
پير شده.

فَقَالَ
وَ فِي كَمْ يَبْلُغُ الرَّجُلُ مَا أَرَى
گفت:
انسان در چند سالگى به اين وضع دچار مى‌‏شود؟

قَالُوا
فِي مِائَةِ سَنَةٍ أَوْ نَحْوِ ذَلِكَ
گفتند:
در صدسالگى و مشابه آن.

وَ قَالَ
فَمَا وَرَاءَ ذَلِكَ
سؤال كرد:
پس از پيرى چيست؟

قَالُوا
الْمَوْتُ
گفتند:
مرگ

قَالَ
گفت:

فَمَا يُخَلَّى بَيْنَ الرَّجُلِ وَ بَيْنَ مَا يُرِيدُ مِنَ الْمُدَّةِ
پس اجازه نميدهند شخص هر چه مايل باشد زندگى كند؟

قَالُوا
لَا وَ لَيُصَيَّرَنَّ إِلَى هَذَا فِي قَلِيلٍ مِنَ الْأَيَّامِ
گفتند:
نه، و بزودى دچار اين ناتوانى مى‌‏شود.

فَقَالَ
الشَّهْرُ ثَلَاثُونَ يَوْماً وَ السَّنَةُ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً- وَ انْقِضَاءُ الْعُمُرِ مِائَةَ سَنَةٍ
پسر پادشاه گفت:
ماه سى روز است و سال 12 ماه و آخر عمر صد سال

فَمَا أَسْرَعَ الْيَوْمَ فِي الشَّهْرِ
وَ مَا أَسْرَعَ الشَّهْرَ فِي السَّنَةِ
وَ مَا أَسْرَعَ السَّنَةَ فِي الْعُمُرِ
چقدر يك روز به يك ماه نزديك است،
و ماه به سال نزديك است،
و سال با شبهاى عمر انسان.

فَانْصَرَفَ الْغُلَامُ
وَ هَذَا كَلَامُهُ يُبْدِيهِ وَ يُعِيدُهُ مُكَرِّراً لَهُ‏
از راه برگشت
و اين سخن را مرتب با خود تكرار ميكرد.

ثُمَّ سَهَرَ لَيْلَتَهُ كُلَّهَا
آن شب را تا صبح نخوابيد.

وَ كَانَ لَهُ قَلْبٌ حَيٌّ ذَكِيٌّ وَ عَقْلٌ لَا يَسْتَطِيعُ مَعَهُ نِسْيَاناً وَ لَا غَفْلَةً
دلى زنده و بيدار داشت و چنان درك كرده بود كه غفلت او را نمى‏‌گرفت.

فَعَلَاهُ الْحُزْنُ وَ الِاهْتِمَامُ
فَانْصَرَفَ نَفْسَهُ عَنِ الدُّنْيَا وَ شَهَوَاتِهَا
حزن و اندوه او را گرفت،
و دل از دنيا و لذتهاى دنيا بركند.

وَ كَانَ فِي ذَلِكَ يُدَارِي أَبَاهُ وَ يَتَلَطَّفُ عِنْدَهُ
ولى به ظاهر با پدر مدارا ميكرد و پيش او تظاهر به خوشى مينمود.

وَ هُوَ مَعَ ذَلِكَ قَدْ أَصْغَى بِسَمْعِهِ إِلَى كُلِّ مُتَكَلِّمٍ بِكَلِمَةٍ
طَمِعَ أَنْ يَسْمَعَ شَيْئاً يَدُلُّهُ عَلَى غَيْرِ مَا هُوَ فِيهِ
و پيوسته گوش به سخن هر گوينده ميداد
تا شايد از گفتار ديگران راهى بيابد كه موجب رهائيش از اين گرفتارى شود.
«هنوز صاحب نورشو در مُلک پیدا نکرده! هنوز نیمۀ گم‌شدۀ خودشو پیدا نکرده!»

وَ خَلَا بِحَاضِنِهِ الَّذِي كَانَ أَفْضَى إِلَيْهِ بِسِرِّهِ فَقَالَ لَهُ
روزى در خلوت با همان خدمتكار خود كه اسرارش را ميدانست به صحبت پرداخته گفت:

هَلْ تَعْرِفُ مِنَ النَّاسِ أَحَداً شَأْنُهُ غَيْرُ شَأْنِنَا
آيا كسى را ميان مردم مى‌‏شناسى كه مثل ما نباشد؟

قَالَ نَعَمْ
قَدْ كَانَ قَوْمٌ يُقَالُ لَهُمُ النُّسَّاكُ
رَفَضُوا الدُّنْيَا وَ طَلَبُوا الْآخِرَةَ
گفت آرى
گروهى را عابد مينامند
كه آنها دنيا را رها كرده و دل به آخرت بسته‏‌اند.

وَ لَهُمْ كَلَامٌ وَ عِلْمٌ لَا يُدْرَى مَا هُوَ
و حرفهائى ميزنند كه من نميدانم.

غَيْرَ أَنَّ النَّاسَ عَادُوهُمْ وَ أَبْغَضُوهُمْ وَ حَرَّقُوهُمْ
وَ نَفَاهُمُ الْمَلِكُ عَنْ هَذِهِ الْأَرْضِ
اما مردم دشمن آنهايند و آنها را ميسوزانند
و پادشاه، ايشان را از مملكت خارج كرده.

فَلَا يُعْلَمُ الْيَوْمَ بِبِلَادِنَا مِنْهُمْ أَحَدٌ
فعلا كسى را نمى‌‏شناسد كه معرفى نمايد.

فَإِنَّهُمْ قَدْ غَيَّبُوا أَشْخَاصَهُمْ يَنْتَظِرُونَ الْفَرَجَ
چون خود را مخفى كرده‏‌اند و منتظر فرج و چاره هستند.

وَ هَذِهِ سُنَّةٌ فِي أَوْلِيَاءِ اللَّهِ قَدِيمَةٌ يَتَعَاطُونَهَا فِي دُوَلِ الْبَاطِلِ
اين يك سنتى است ميان دوستان خدا كه در دولت ستمگران چنين هستند.

فَاغْتَصَّ لِذَلِكَ الْخَبَرِ فُؤَادُهُ
وَ طَالَ بِهِ اهْتِمَامُهُ
وَ صَارَ كَالرَّجُلِ الْمُلْتَمِسِ ضَالَّتَهُ الَّتِي لَا بُدَّ لَهُ مِنْهَا
از شنيدن اين حرفها در اندوه شديدى فرو رفت
و پيوسته در انديشه بود
و مثل كسى كه گمشده‏‌اى داشته باشد، همى در جستجو بود.

وَ ذَاعَ خَبَرُهُ فِي آفَاقِ الْأَرْضِ
وَ شُهِرَ بِتَفَكُّرِهِ وَ جَمَالِهِ وَ كَمَالِهِ وَ فَهْمِهِ وَ عَقْلِهِ وَ زَهَادَتِهِ فِي الدُّنْيَا وَ هَوَانِهَا عَلَيْهِ.
و ميان شهرها و اطراف شهرت يافت كه با كمال عقل و فراست و فهم،
به دنيا بى‌‏ميل است و دنيا در نظرش ارزشى ندارد.