امام صادق علیه السلام:
رُوِيَ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ أَنَّهُ قَالَ:
كَانَ مِنْ سُؤَالِ الزِّنْدِيقِ الَّذِي أَتَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ
مَا الدَّلِيلُ عَلَى صَانِعِ الْعَالَمِ ؟
فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع :
وُجُودُ الْأَفَاعِيلِ الَّتِي دَلَّتْ عَلَى أَنَّ صَانِعَهَا صَنَعَهَا
أَ لَا تَرَى أَنَّكَ إِذَا نَظَرْتَ إِلَى بِنَاءٍ مُشَيَّدٍ مَبْنِيٍّ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ بَانِياً وَ إِنْ كُنْتَ لَمْ تَرَ الْبَانِيَ وَ لَمْ تُشَاهِدْهُ؟
قَالَ وَ مَا هُوَ؟
قَالَ هُوَ شَيْ‏ءٌ بِخِلَافِ الْأَشْيَاءِ ارْجِعْ بِقَوْلِي شَيْ‏ءٌ إِلَى إِثْبَاتِهِ وَ أَنَّهُ شَيْ‏ءٌ بِحَقِيقَةِ الشَّيْئِيَّةِ غَيْرَ أَنَّهُ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا يُحَسُّ وَ لَا يُجَسُّ وَ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ لَا تُدْرِكُهُ الْأَوْهَامُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الدُّهُورُ وَ لَا يُغَيِّرُهُ الزَّمَانُ
قَالَ السَّائِلُ
فَإِنَّا لَمْ نَجِدْ مَوْهُوماً إِلَّا مَخْلُوقاً
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع
لَوْ كَانَ ذَلِكَ كَمَا تَقُولُ لَكَانَ التَّوْحِيدُ مِنَّا مُرْتَفِعاً
فَإِنَّا لَمْ نُكَلَّفْ أَنْ نَعْتَقِدَ غَيْرَ مَوْهُومٍ
لَكِنَّا نَقُولُ كُلُّ مَوْهُومٍ بِالْحَوَاسِّ مُدْرَكٌ بِهَا تَحُدُّهُ الْحَوَاسُّ مُمَثَّلًا فَهُوَ مَخْلُوقٌ
وَ لَا بُدَّ مِنْ إِثْبَاتِ صَانِعِ الْأَشْيَاءِ خَارِجاً مِنَ الْجِهَتَيْنِ الْمَذْمُومَتَيْنِ
إِحْدَاهُمَا النَّفْيُ إِذْ كَانَ النَّفْيُ هُوَ الْإِبْطَالَ وَ الْعَدَمَ
وَ الْجِهَةُ الثَّانِيَةُ التَّشْبِيهُ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِ الظَّاهِرِ التَّرْكِيبِ وَ التَّأْلِيفِ
فَلَمْ يَكُنْ بُدٌّ مِنْ إِثْبَاتِ الصَّانِعِ لِوُجُودِ الْمَصْنُوعِينَ وَ الِاضْطِرَارِ مِنْهُمْ إِلَيْهِ أَنَّهُمْ مَصْنُوعُونَ وَ أَنَّ صَانِعَهُمْ غَيْرُهُمْ وَ لَيْسَ مِثْلَهُمْ إِذْ كَانَ مِثْلُهُمْ شَبِيهاً بِهِمْ‏ فِي ظَاهِرِ التَّرْكِيبِ وَ التَّأْلِيفِ وَ فِيمَا يَجْرِي عَلَيْهِمْ مِنْ حُدُوثِهِمْ بَعْدَ أَنْ لَمْ يَكُونُوا وَ تَنَقُّلِهِمْ مِنْ صِغَرٍ إِلَى كِبَرٍ وَ سَوَادٍ إِلَى بَيَاضٍ وَ قُوَّةٍ إِلَى ضَعْفٍ وَ أَحْوَالٍ مَوْجُودَةٍ لَا حَاجَةَ بِنَا إِلَى تَفْسِيرِهَا لِثَبَاتِهَا وَ وُجُودِهَا
قَالَ السَّائِلُ
فَأَنْتَ قَدْ حَدَدْتَهُ إِذْ أَثْبَتَّ وُجُودَهُ
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع
لَمْ أَحْدُدْهُ وَ لَكِنْ أَثْبَتُّهُ إِذْ لَمْ يَكُنْ بَيْنَ الْإِثْبَاتِ وَ النَّفْيِ مَنْزِلَةٌ
قَالَ السَّائِلُ
فَقَوْلُهُ‏ الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‏
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع
بِذَلِكَ وَصَفَ نَفْسَهُ وَ كَذَلِكَ هُوَ مُسْتَوْلٍ عَلَى الْعَرْشِ بَائِنٌ مِنْ خَلْقِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونَ الْعَرْشُ حَامِلًا لَهُ وَ لَا أَنَّ الْعَرْشَ مَحَلٌّ لَهُ لَكِنَّا نَقُولُ هُوَ حَامِلٌ لِلْعَرْشِ وَ مُمْسِكٌ لِلْعَرْشِ وَ نَقُولُ فِي ذَلِكَ مَا قَالَ‏ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ‏ فَثَبَّتْنَا مِنَ الْعَرْشِ وَ الْكُرْسِيِّ مَا ثَبَّتَهُ وَ نَفَيْنَا أَنْ يَكُونَ الْعَرْشُ وَ الْكُرْسِيُ‏ حَاوِياً لَهُ وَ أَنْ يَكُونَ عَزَّ وَ جَلَّ مُحْتَاجاً إِلَى مَكَانٍ أَوْ إِلَى شَيْ‏ءٍ مِمَّا خَلَقَ بَلْ خَلْقُهُ مُحْتَاجُونَ إِلَيْهِ
قَالَ السَّائِلُ فَمَا الْفَرْقُ بَيْنَ أَنْ تَرْفَعُوا أَيْدِيَكُمْ إِلَى السَّمَاءِ وَ بَيْنَ أَنْ تَخْفِضُوهَا نَحْوَ الْأَرْضِ
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع ذَلِكَ فِي عِلْمِهِ وَ إِحَاطَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ سَوَاءٌ وَ لَكِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ أَوْلِيَاءَهُ وَ عِبَادَهُ بِرَفْعِ أَيْدِيهِمْ إِلَى السَّمَاءِ نَحْوَ الْعَرْشِ لِأَنَّهُ جَعَلَهُ مَعْدِنَ الرِّزْقِ فَثَبَّتْنَا مَا ثَبَّتَهُ الْقُرْآنُ وَ الْأَخْبَارُ عَنِ الرَّسُولِ ص حِينَ قَالَ ارْفَعُوا أَيْدِيَكُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هَذَا تُجْمِعُ عَلَيْهِ فِرَقُ الْأُمَّةِ كُلُّهَا.

نقل است كه هشام بن حكم گفت:
از جمله سؤالات فرد زنديقى كه نزد امام صادق عليه السّلام بود پرسيد اين بود كه:
چه دليلى بر آفريننده عالم وجود دارد؟
امام صادق عليه السّلام فرمود:
افعال و كارهايى است كه دلالت بر صانع آن- همو كه عمل را انجام داده- مى‌‏كند.
مگر وقتى به ساختمان استوار مرتفعى مى‏‌نگرى،
ابتدا پى به سازنده آن- هر چند او را نديده باشى- نمى‌‏برى؟
پرسيد: او چيست؟
فرمود: او چيزى است خلاف اشياء ديگر،
به كلام سابق خود بازمى‏‌گردم:
او چيزى است‏ كه موجب اثبات خود است،
و او چيزى به حقيقت وجود است‏،
غير از اينكه او جسم نيست، صورت ندارد، حسّ نمى‌‏شود، و ملموس نيست،
نه با حواسّ پنجگانه درك شود و نه اوهام او را دريابد،
نه گذشت زمان از او مى‌‏كاهد، و نه زمان تغييرش مى‏‌دهد.
پرسيد:
ما هيچ قابل وهم و انديشه‏‌اى را نديده‌‏ايم جز آنكه مخلوق بوده است؟
امام صادق عليه السّلام فرمود:
اگر كار همين گونه باشد كه شما قائليد، ديگر توحيد براى ما معنايى ندارد،
زيرا ما مكلّف نشده‏‌ايم به چيزى كه در وهم نايد معتقد شويم،
بلكه اعتقاد ما اين است:
هر چه با حواسّ پنجگانه درك شود و همان آن را محدود سازد، مصوّر بوده و آن مخلوق است،
و ناچار به اثبات صانع اشياء هستيم خارج از دو مورد مذموم:
يكى نفى، كه نفى همان ابطال و عدم است،
و جهت دوم تشبيه به صفات مخلوقاتى كه تركيب و تأليفشان ظاهر است،
پس هيچ چاره‌‏اى نيست جز در اثبات صانع براى وجود مصنوعات،
و اضطرار مصنوعات به ما مى‌‏فهماند كه آنها مصنوع و ساخته شده‏‌اند،
و اينكه صانع آنها غير آنهاست و نه مانند آنها،
زيرا شباهت به آنها در ظاهر تركيب‏ و تأليف و حدوث آنها پس از آنكه نبودند پيدا شدند،
و انتقال آنها از كوچكى به بزرگى، و سياهى به سفيدى، و قوّت به ضعف،
و احوال موجودى كه به جهت ثبات و وجودشان نيازى به تفسير ندارد.
پرسيد:
تو خود او را محدود ساختى وقتى وجود او را ثابت نمودى!
فرمود:
محدودش نساختم بلكه او را اثبات نمودم،
زيرا اثبات و نفى هيچ شباهتى به هم ندارند.
پرسيد:
پس در آيه:
«خداى رحمان بر عرش بر آمده است» چه مى‌‏فرمایيد؟
امام صادق عليه السّلام فرمود:
اين گونه خود را وصف نموده، و نيز او آشكار از خلق بر تخت برآمده است،
بدون آنكه عرش حامل يا در بردارنده يا محلّ او باشد،
بلكه ما معتقديم كه خود او حامل و در برگيرنده عرش است،
و استناد به اين آيه كريمه مى‏‌كنيم كه:
«كرسىّ او آسمانها و زمين را فرا گرفته است»،
پس هر چه بايد از عرش و كرسى ثابت كنيم كرديم،
و نيز اينكه عرش و كرسى در بردارنده او باشند را نفى نموديم،
و اينكه خداوند عزّ و جلّ نيازمند مكانى يا چيزى از مخلوقاتش باشد،
بلكه تمام خلق و آفريدگان او محتاج و نيازمند خداوند مى‌‏باشند.
پرسيد:
چه فرقى است ميان اينكه دستان خود را به آسمان بالا بريد يا به زمين پايين بريد؟
امام صادق عليه السّلام فرمود:
اين در علم و احاطه و قدرت او مساوى و برابر است،
ولى خداوند عزّ و جلّ اوليا و بندگانش را امر فرموده دستان خود را رو به آسمان سمت عرش بالا برند،
زيرا خداوند آن را معدن رزق قرار داده است،
پس ما مطابق با آيات قرآن و سخنان رسول خدا سخن:
«دستان خود را به سمت خدا بالا بريد»
را ثابت كرديم، و اين مورد اجماع امّت است.
و از ديگر پرسشهايش يكى اين بود كه:
چرا جايز نيست كه خالق عالم بيش از يك نفر باشد؟
فرمود:
سخن تو از دو حال خارج نيست:
يا هر دو قديم باشند؛ قوى يا ضعيف، يا اينكه يكى قوى و ديگرى ضعيف،
پس اگر هر دو قوى باشند چرا يكى از آنها ديگرى را دفع نمى‌‏كند، و خود پروردگار باشد،
و اگر فكر مى‏‌كنى يكى از آنها قوى و ديگرى ضعيف است؛
ثابت مى‌‏شود يكى از آنها بنا بگفته ما ضعيف و ناتوان است،
و اگر معتقدى كه خدا دو تا است پس هر دوى آنها از هر جهت متّفق مى‏‌باشند،
يا از هر لحاظ با هم تفاوت دارند،
ولى با ديدن آفرينش منظّم:
كشتى جارى، آمد و شد شب و روز، خورشيد و ماه،
همه و همه دلالت بر صحّت و هماهنگى امر نموده
و در نهايت اينكه مدبّر در همه يكى است و واحد.